Wetenschappers uit de hele wereld komen naar een enorm religieus festival in India

Honderdduizenden pelgrims uit alle sociale lagen en uithoeken van het land, zelfs de wereld: de Kumbh Mela, het hindoefestival dat in januari en februari plaatsvindt in Noord-India, is altijd een ceremonieel spektakel geweest. Een soort reli-beurs voor de hindoeïstische leidmannen, sadhoes, om hun mystieke expertise tentoon te spreiden. Voor gelovigen het beste moment om zich onder te dompelen in het heilige water van de Ganges en de Yamuna, precies waar zij samenvloeien, bij de stad Prayagraj.

Aan de rivieroever verrijst een tijdelijke stad, die al deze pelgrims huisvest. En dan is er nóg een groep bezoekers, met een beduidend sceptischer houding: wetenschappers.

„De oorsprong van de Kumbh is religieus, maar daaromheen is een hausse aan menselijk gedrag te observeren. De bezoekers komen uit alle lagen van de bevolking – zelfs uit de hele wereld. Zo krijg je een unieke onderzoekssituatie”, zegt Tarun Khanna, wiskundige en onderzoeker aan Harvard Business School, aan de telefoon. Twaalf jaar geleden gaf hij met collega’s van de Amerikaanse instelling leiding aan de eerste multidisciplinaire studie naar deze eeuwenoude traditie. Een legertje onderzoekers zette een eigen kamp op aan de overbevolkte oevers van de Ganges. Ze turfden bij kraamhouders het uitgavenpatroon van pelgrims, ondervroegen de leiders van hindoeïstische ordes over spirituele vraagstukken en analyseerden de biologische en chemische samenstelling van het rivierwater.

Het koffietafelboek waarin de inzichten van meer dan vijftig onderzoeksprojecten werden verzameld, geldt nu als standaardwerk. „De Kumbh wordt gezien als een ‘platform’ voor wetenschappelijk onderzoek, een laboratorium”, zegt Khanna. In navolging van het Harvard-project komen steeds meer instituten de Kumbh bestuderen. Zo werken studenten van tientallen lndiase universiteiten aan projecten, melden lokale media. Er zijn ngo’s die kijken naar de milieu-impact. En teams van het prestigieuze MIT doen onderzoek naar de volksgezondheid en de verspreiding van ziektes onder de enorme groep bezoekers.

Kumbh steeds politieker

De politiek heeft zich meer dan voorheen met het festival beziggehouden. Deze editie is extra bijzonder vanwege een constellatie van hemellichamen die maar eens in de 144 jaar voorkomt. De deelstaat Uttar Pradesh, die het evenement organiseert, grijpt het moment aan om te laten zien hoe modern en ontwikkeld India is. De deelstaat wordt bestuurd door de BJP, de partij van premier Narendra Modi, die het hindoeïsme propageert als staatsreligie.

Al sinds in november werd begonnen aan de opbouw van het festivalterrein spreekt de deelstaatregering over „de grootste menselijke religieuze samenkomst ooit”. In het hele land hangen posters met daarop een AI-gegenereerde afbeelding van de verwachte menigte: 400 miljoen mensen.

„Ik zet mijn vraagtekens bij dat bezoekersaantal”, zegt Alfons van Marrewijk, hoogleraar construction cultures aan de TU Delft. „Je ziet dat vaker in India: de eigenlijke herkomst van cijfers is onduidelijk. Hoe weet je dat bezoekers niet dubbel worden geteld? Pelgrims overnachten vaak op het terrein en meestal gaan ze vaker dan eens het water in.”

De autoriteiten gaan niet in op vragen over telmethodes. Liever publiceerden zij nog méér cijfers en datagedreven marketing. De organisatie van het festival heeft de afgelopen weken alles geteld. Om de stroom bezoekers in goede banen te leiden, zijn 50.000 veiligheidsfunctionarissen op het festival gestationeerd en 150.000 toiletten neergezet. Er rijden 3.000 extra treinen. In de stad Prayagraj worden de gelovigen in de gaten gehouden door 2.700 bewakingscamera’s die met hulp van AI hun bewegingen in kaart brengen, terwijl over hen ontelbare rozenblaadjes worden uitgestort vanuit helikopters.

Maar het beeld kantelt op 29 januari, als paniek uitbreekt onder bezoekers. Het is de heiligste dag van het festival. In het voorgaande etmaal waren zo veel gelovigen gearriveerd, dat niet iedereen een slaapplek in de opgerichte tentenkampen had bemachtigd. Een flinke stroom bezoekers toogt naar de Sangam, de heilige badplaats. Er ontstaat op meerdere plekken paniek, mensen worden verdrukt en vertrapt.

Dit is precies het soort gedrag dat te verwachten valt op religieuze mega-evenementen. Ingenieurs van het Indian Institute of Science hebben dit eerder gemodelleerd. Juist tijdens momenten die als extra heilig worden ervaren, zwelt een ‘devotionele golf’ aan in de menigte en groeit het risico op congestie. Het is een patroon dat volgens onderzoekers van de Indiase private Amity University ook in de fatale toeloop van deze Kumbh te herkennen was. In een preprint paper wordt de editie van 2025 vergeleken met eerdere oplopen, zoals in 1954 toen meer dan zevenhonderd hindoes omkwamen. De auteur noteert dat zelfs de AI-camera’s, deels gevoed op die bekende massapatronen, het religieuze gedrag moeilijk konden herkennen. Bovendien werden vroege waarschuwingen uit het surveillancesysteem niet opgevolgd door agenten ter plekke.

Ik denk dat sadhoes circulair bezig zijn, zonder dat ze dat doorhebben

Saillant is dat de informatie over de aantallen slachtoffers meer dan een halve dag op zich laat wachten, terwijl de bulletins over aantallen bezoekers en badgasten doorgaan alsof er niets aan de hand is. Na herhaaldelijk aandringen wordt bekendgemaakt dat er in ieder geval dertig mensen zijn omgekomen, met negentig gewonden. In een redactioneel commentaar vraagt de nationale krant The Hindu zich af of de deelstaatregering wel leert van incidenten.

In het paper wordt dat uitgelegd als een vorm van institutionele ‘amnesie’, een theorie die stelt dat lessen uit het verleden vaak niet effectief worden toegepast. Publiek en organisatoren nemen te gemakkelijk aan dat dergelijke drama’s nu eenmaal ontstaan, terwijl ze met betere logistiek voorkomen zouden kunnen worden.

Het spanningsveld tussen technologie, logistiek en menselijk gedrag heeft ook Alfons van Marrewijk naar de religieuze tijdelijke stad gebracht bij Prayagraj, dat in minder begeesterde tijden een populatie van anderhalf miljoen heeft. Na enkele dagen tussen de pelgrims en hindoe-leermeesters moet Van Marrewijk „echt even bijkomen” – zoals de meeste bezoekers. Bijslapen na de nachten vol gezang en het vroege opstaan voor de onderdompeling, en het douchen om alle stof en as kwijt te raken. Van Marrewijk is zowel ingenieur als antropoloog en verdiept zich in de organisatie van megaprojecten. Op het hindoefestival wil hij meer begrijpen over het circulair bouwen en het onderhoud en hergebruik van de infrastructuur van de tijdelijke spirituele stad.

Hij is onder de indruk van de fysieke infrastructuur die voor de Kumbh werd opgebouwd, leest hij voor uit zijn notitieboekje: „De pontonbruggen over de Ganges zijn fantastisch, stevig. Er zijn ongelooflijk veel elektriciteitskabels, lichtmasten en sanitair aangelegd. Maar wat typisch is: zeker van het sanitair wordt niet altijd goed gebruik gemaakt.”

De wetenschapper constateert dat de infrastructuur soms té groots is opgezet om effectief te zijn, langs de oevers van de Ganges. „Terwijl de meeste pelgrims maar naar één plek komen om het water in te gaan: namelijk het meest heilige punt. Zij zouden veel rustiger de rivier in kunnen als ze een stukje doorlopen langs de oever. Maar dat past niet bij hun geloofsovertuiging. Zo blijven veel faciliteiten die wel zijn aangelegd, ongebruikt.”

Van Marrewijk omschrijft de Kumbh ook als een „living lab”. Deze editie kijkt hij vooral naar de behandeling en levenscyclus van het gebruikte bouwmateriaal. „In eerdere studies werd wel gekeken naar de opbouw van het festival, maar minder naar het vervolg.” Daarom onderzoekt hij of ook is gedacht aan hergebruik van de infrastructuur, als de mystieke stad die is verrezen langs de rivieroevers weer is afgebroken. Zulke plannen zouden passen bij nóg een boodschap die de autoriteiten over deze moderne Kumbh uitstorten: deze editie van het hindoefestival is volgens hen ook de groenste.

Kostbare materialen

„De tentenkampen van de religieuze organisaties zijn vaak al met bamboestokken gemaakt, traditioneel. Ik denk dat sadhoes circulair bezig zijn, zonder dat ze dat doorhebben”, omschrijft Van Marrewijk wat hij noteerde tijdens zijn bezoek. Hij vroeg zich eerder af wat er zou gebeuren met de aangelegde elektra. „Alles werkt heel goed. Het is kostbaar materiaal, het zou zonde zijn als dat straks verroest.” Navraag leerde de onderzoeker dat de lantaarns worden opgeslagen om elders te worden ingezet.

Hoe is het voor gelovigen, dat de Kumbh een studie-object is geworden? De 57-jarige fysicus Shailender Awashthi vergezelt zijn familie op de pelgrimstocht vanuit een landelijk dorp aan de andere kant van de deelstaat, en heeft net als de anderen het heilige Ganges-water in een jerrycan geschept. „We hoeven geen discussie te voeren over hoe ‘schoon’ ik nu hierdoor word”, lacht hij. Jaar na jaar wordt door onderzoekers vastgesteld dat het water verre van schoon is. Al net zo lang proberen antropologen en sociologen te doorgronden in hoeverre hygiëne meespeelt bij de keuze van gelovigen om zich onder te dompelen.

Wat Awashthi betreft kunnen wetenschap en religie complementair zijn. Naast hem probeert zijn zus verwoed vanuit het water de oever op te komen langs een haag van lijven. Awashthi steekt snel zijn arm uit, zodat ze zich kan vastklampen. „De wetenschap geeft ons de logica, maar daarvoor moet je wel wat geduld hebben. Dáár schort het bij veel pelgrims hier wel aan.”

Delen





Mail de redactie