Stikstof, spreidingswet, klimaat: waar mag het nog wel over gaan?

Op het Binnenhof geldt de ongeschreven regel dat een kabinet dat wordt weggestuurd of er zelf de brui aan geeft, daarna alleen op de winkel mag passen. Twee maanden geleden viel het kabinet Rutte-IV, op de dag voor het zomerreces. Vanaf dinsdag, de eerste dag van het nieuwe parlementaire jaar, bepaalt de Tweede Kamer welke onderwerpen pas weer behandeld zouden moeten worden wanneer een nieuw kabinet is aangetreden.

Dat controversieel verklaren van onderwerpen kent geen juridische grondslag. Het is ongeschreven recht: een gebruik dat uit gewoonte is geboren. Een demissionair kabinet mag in principe alleen ‘lopende zaken’ afhandelen, het is immers afgetreden. Het nemen van ‘belangrijke politieke besluiten’ is dan voorbehouden aan een nieuw kabinet, nadat de kiezer aan zet is geweest.

Wat ‘lopende zaken’ of ‘belangrijke politieke besluiten’ zijn, bepaalt de Tweede Kamer. Niet alleen wetsvoorstellen kunnen controversieel worden verklaard. Ook brieven, rapporten, beleidsnota’s en al geplande debatten kunnen onderwerp van discussie worden. Het besluit om een onderwerp wel of niet aan een nieuw kabinet over te laten, kan elk moment worden teruggedraaid op voordracht van de betreffende commissie aan de plenaire vergadering.

De verhoudingen binnen de coalitie liggen sinds de kabinetsval zo gevoelig dat het ook voor coalitieleden „onvoorspelbaar en onzeker” is wat er staat te gebeuren. Men houdt er rekening mee dat partijen „elkaar gaan verrassen – in negatieve zin”.

Tussen dinsdag en donderdag debatteren Kamercommissies tijdens openbare procedurevergaderingen over de vraag welke onderwerpen als controversieel moeten worden voorgedragen. Vervolgens stemt het hele parlement op dinsdag 12 september over de definitieve lijst.

Senatoren volgen dezelfde procedure, maar die loopt een week achter op de Tweede Kamer. Dit jaar duurt het overigens nog een week langer voor de Eerste Kamer definitief bepaalt welke onderwerpen controversieel worden verklaard, vanwege Prinsjesdag.

Arbeidsmarkt Wordt de aanpak van flexwerk nu weer uitgesteld?

Een grote hervorming van de arbeidsmarkt staat al vijf jaar op de agenda en liep meermaals vertraging op. Vakbonden en werkgevers vrezen nu nóg meer uitstel en riepen de Tweede Kamer vorige week op: verklaar dit onderwerp niet controversieel.

De politieke wens om flexwerk terug te dringen en het vaste contract aantrekkelijker te maken, is al oud. Nadat meerdere kabinetten hiermee worstelden, leek in 2021 een doorbraak nabij: vakbonden en werkgevers, normaal elkaars tegenpolen, hadden er een unaniem advies over geschreven.

Maar de uitwerking kostte veel tijd, waardoor minister Karien van Gennip (Sociale Zaken, CDA) de concrete wetsvoorstellen nog aan het voorbereiden is. De grote vraag: mag zij die nog naar de Tweede Kamer sturen?

De politieke spanning zit erin dat de plannen die flexwerk inperken vooral geliefd zijn bij ‘links’: zij willen hier haast mee maken. Zoals het afschaffen van het oproepcontact. De meer ondernemersgerichte partijen hechten het meeste belang aan de plannen die het werkgeverschap aantrekkelijker moeten maken. Zoals snellere duidelijkheid voor kleine ondernemers over of een ziek personeelslid nog terugkeert op de werkvloer. Het kabinet en de sociale partners willen dat al deze maatregelen als één samenhangend geheel worden gezien, maar de vraag is of dat nu overeind blijft, of dat de Tweede Kamer slechts een deel van haar maatregelen wil behandelen.

Ook het bijna gratis maken van de kinderopvang kan extra vertraging oplopen. Veel oppositiepartijen steunen dit idee, dat de kinderopvangtoeslag overbodig zou moeten maken. Maar over de details verschillen de meningen sterk.

Zelfs als de Tweede Kamer de flexwerk- en kinderopvangplannen van Van Gennip niet meer wil bespreken, ligt het voor de hand dat de minister haar voorbereidingen achter de schermen doorzet. In de hoop dat het volgende kabinet haar plannen overneemt en ze snel uitvoert.

Het minst omstreden lijkt de energietoeslag die gemeenten mogen verstrekken aan de laagste inkomens in hun gemeente. Huishoudens kregen dit bedrag in 2022 ook al, maar het wetsvoorstel dat deze tegemoetkoming voor 2023 regelt, kwam pas in juli naar de Tweede Kamer. Deze crisismaatregel wordt van links tot rechts omarmd.

Asiel en veiligheid De spreidingswet is voor de VVD nu afgeschreven

Binnen en buiten de coalitie is het afgelopen jaar veel te doen geweest over de zogeheten spreidingswet, die regelt hoe de opvang voor asielzoekers over het land verdeeld moet worden. De VVD-fractie zat niet op de komst van de wet te wachten, maar liet zich in november door partijleider Mark Rutte overreden in ruil voor ‘asielinstroombeperkingen’. Nu de coalitie uit elkaar is gevallen, keert de VVD zich definitief tegen de wet. Dit bevestigde partijleider Dilan Yesilgöz vrijdag bij de presentatie van het verkiezingsprogramma.

Tegelijkertijd staan lokale bestuurders te springen om duidelijkheid rond de verdeling van asielzoekers. „Ik ga er gewoon van uit dat de afspraken die vorig jaar al zijn gemaakt gewoon staan”, zegt Don Ceder (ChristenUnie) daarover. „Niet behandelen zou niet alleen bestuurlijk onverantwoord zijn. We hebben dit niet alleen elkaar, maar ook aan gemeenten beloofd.”

Ook het wetsvoorstel over het reguleren van sekswerk wordt mogelijk controversieel verklaard. In 2021 werd het voorstel door het toenmalige demissionaire kabinet ingediend, waarop de Tweede Kamer het voorstel op de lange baan heeft geschoven. Critici vrezen dat het wetsvoorstel misstanden in de seksbranche in de hand werkt. Ook de Raad van State waarschuwde daar al voor.

Als minister stuurde Yesilgöz kort voor het zomerreces de zogeheten Italië-brief naar de Tweede Kamer, over scherpere maatregelen voor de bestrijding van de georganiseerde misdaad. Het is de vraag of daar nog over gesproken gaat worden.

Datzelfde geldt voor het wetsvoorstel dat een gezamenlijke aanpak van geradicaliseerde burgers door gemeenten, politie en het Openbaar Ministerie moet regelen. Het wetsvoorstel geeft geen duidelijkheid over de vraag wanneer iemand gevaarlijk genoeg is om in de gemeentelijke aanpak te belanden of hoever de overheid mag gaan in het doorlichten van iemands leven.

Verder is het de vraag of het nieuwe Wetboek van strafvordering, waarin de spelregels in het strafrecht zijn gemoderniseerd, op tijd kan worden behandeld. De gigantische stelselwijziging werd afgelopen maart, na tien jaar voorbereiding, ingediend en zou vanaf 2026 moeten ingaan, zo is de ambitie.

Zorg Discussie over draagmoederschap al begonnen

Aan aardige woorden geen gebrek, als het om de zorg gaat. „Elkaar de ruimte gunnen en niet te veel op je strepen gaan staan”, zegt Nico Drost, zorgwoordvoerder van de ChristenUnie. „Laten we hopen dat de partijen elkaar wat gunnen”, zegt zijn collega Wieke Paulusma van D66.

De vraag is wat er van die goede voornemens overblijft. Neem medisch-ethische onderwerpen, waar notabene de ChristenUnie woensdag direct de eerste blokkade opwierp. Partijleider Mirjam Bikker wil een nieuwe wet tegenhouden die regelt dat het ouderschap al voor het draagmoederschap kan worden overdragen aan de wensouders van het kind. Ook een ander medisch-ethisch wetsvoorstel, de levensbeëindiging van ernstig zieke en onbehandelbare kinderen van 1 tot 12 jaar, ligt gevoelig bij de CU. Juist D66 en de CU staan bij dergelijke onderwerpen vaak diametraal tegenover elkaar.

En er zijn meer gevoelig liggende zorgonderwerpen, zeker wanneer het mensen financieel raakt.

Denk aan het voorstel om het eigen risico (385 euro per jaar) in ‘stukjes’ te laten betalen. Door 150 euro per keer te rekenen in plaats van in een keer 385 euro, zouden mensen langer nadenken over de noodzaak van verdere behandeling. De vrees is dat patiënten noodzakelijke behandelingen gaan mijden. Verder is de eigen bijdrage bij geneesmiddelen een heikel punt. Die is tot eind 2023 bevroren, de vraag is of daarna weer geïndexeerd moet worden.

Ook twee belangrijke rapporten van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving over de toekomst van het zorgstelsel worden waarschijnlijk controversieel verklaard – die lijken geschikter mee te nemen bij het schrijven van de verkiezingsprogramma’s.

Onduidelijk is wat er gebeurt met grote projecten als het Integraal Zorgakkoord (IZA) en de hervorming van de jeugdzorg. Beide projecten kregen steun in de Tweede Kamer, maar veel oppositiepartijen zijn kritisch. Partijen betrokken bij het IZA zien de bui al hangen en riepen de Tweede Kamer per brief op „de grote uitdagingen in de zorg niet in de ijskast te zetten nu het kabinet demissionair is, maar samen door te gaan met de noodzakelijke transformaties”.

Lees ook dit artikel: Hervormingen in de jeugdzorg: ambities volop, maar wie gelooft er in?

Klimaat Ondanks kritiek wil de samenleving nu vaart maken

Er was regelmatig kritiek te horen op de klimaatplannen van het gevallen kabinet. Zo vonden linkse partijen dat te veel van de 35 miljard euro die Rutte IV de komende tien jaar wilde uittrekken, naar grote bedrijven ging. Uiterst rechtse partijen als PVV en FVD vonden al die miljarden juist vaak weggegooid geld. En adviseurs van kabinet zoals de planbureaus vonden dat er te veel werd ingezet op subsidies om de klimaatdoelen te halen, en te weinig op strenge normen en belastingen.

Toch is de druk aanzienlijk om grote delen van de waslijst aan plannen van klimaatminister Rob Jetten (D66) voort te zetten. Direct na de val van het kabinet riep een bonte verzameling van maatschappelijke organisaties de Tweede Kamer op om de klimaataanpak niet te laten vertragen. Burgers en bedrijven zijn al bezig met verduurzamen en hebben juist behoefte aan voorspelbaar en stabiel beleid, vonden al deze organisaties. En dat het elektriciteitsnet razendsnel moet worden verzwaard, vinden ook veel partijen in de Tweede Kamer. Op veel plekken zit het stroomnet zo vol dat bedrijven niet kunnen verduurzamen.

De vraag is nu met welk deel van de plannen Jetten mag doorgaan. In de Tweede Kamer was ondanks de kritiek de steun vaak breed dankzij GroenLinks en PvdA. Vlak voor de val van het kabinet stemden die twee oppositiepartijen in met het klimaatfonds dat in een jaar of tien 35 miljard euro moest gaan uitgeven. Dat fonds moet nog goedgekeurd worden door de Eerste Kamer, waar GroenLinks en PvdA de coalitie opnieuw aan een meerderheid kunnen helpen.

Binnen de coalitie willen VVD en CDA vaak minder snel gaan met klimaatbeleid dan D66 en ChristenUnie. Tegelijkertijd bevatte het klimaatbeleid veel elementen waar juist VVD en CDA voor zijn, zoals het voorbereiden van de bouw van kerncentrales en subsidies voor het vergroenen van de industrie.

Wat zeker kans maakt om te sneuvelen: het schrappen van een subsidie voor huishoudens met zonnepanelen, de salderingsregeling. Dat plan haalde een kleine meerderheid in de Tweede Kamer. Maar GroenLinks en PvdA stemden tegen, net als BBB, dat veel zetels in de Eerste Kamer heeft.

Lees ook dit artikel: Stikstofminister Van der Wal vraagt provincies om goedkopere stikstofplannen

Landbouw en stikstof Te gevoelig geworden én een verkiezingsthema

De aanleiding voor de kabinetsval op 7 juli was het migratievraagstuk, maar in feite was Rutte IV op 20 juni al uitgespeeld: de dag waarop boer- en- en tuindersclub LTO uit de moeizame onderhandelingen over het Landbouwakkoord stapte. Was het kabinet alsnog met een eenzijdig plan over stikstof en de toekomst van de agrarische sector gekomen, dan was het boerenprotest vast weer in alle hevigheid losgebarsten.

Nu is het kabinet gevallen, maar het stikstofprobleem voor natuur en milieu, en voor de vergunningverlening voor boeren, bouwers en andere bedrijven, is natuurlijk niet ineens weg.

Sterker, met 32 van de 81 stikstofgevoelige typen natuur in Nederland gaat het slechter dan gedacht, schreef demissionair minister Christianne van der Wal (VVD) onlangs aan de Tweede Kamer. Het doel om driekwart van de stikstofgevoelige natuur voor 2035 niet te laten verslechteren, staat onder druk; waarschijnlijk is juist extra inzet nodig.

En toch zal de Tweede Kamer de stikstofaanpak van het demissionaire kabinet grotendeels stil willen leggen. Zeker het vervroegen van de halvering van de stikstofuitstoot van 2035 naar 2030, wordt van tafel geveegd – wellicht ook door een coalitiepartij als het CDA dat al eerder wilde heronderhandelen over dit streefjaar. De stikstofaanpak is politiek te beladen geworden om nu mee door te gaan, en anderzijds een thema waarmee partijen zich in campagnetijd mee kunnen onderscheiden. Hetzelfde geldt voor de beoogde transformatie naar duurzame landbouw, waar ook het demissionaire kabinet nog geen antwoord op had.

Mogelijk is er wel een meerderheid om de uitkoopregelingen voor piekbelasters door te laten gaan. Dit zijn lopende, vrijwillige regelingen, Brussel is akkoord, er is geld voor (1.475 miljoen euro) en ook een nieuw kabinet is geholpen met minder stikstof. Anderzijds zijn veel partijen kritisch over het ‘stempel’ van piekbelasters.

Of het fonds met 24 miljard euro voor de aanpak van landbouw en natuur er komt, is ook onzeker. Een kleine meerderheid van de Tweede kamer stemde eerder in, de Eerste Kamer sowieso nog niet. Zelfs als het geld er alsnog zou komen, lijkt het lang niet genoeg. De kosten van alle gebiedsplannen van de provincies zelf bleken onlangs opgeteld 58 miljard.

Lees ook dit artikel: Demissionair of niet, Rutte IV zal een stijging van de armoede midden in de verkiezingscampagne willen voorkomen