Opinie | Als we geen kritische denkers opleiden, gaan we de despoten achterna

Je herkent een vrije maatschappij aan de mate waarin zij de geesteswetenschappen koestert. Taal-, literatuur-, cultuur- en religiestudies zijn essentieel voor zingeving in elke maatschappij. Het bestuderen van een taal gaat verder dan het leren ervan; het is een manier om de ziel van een cultuur te doorgronden.

Als vluchteling ben ik Nederland dankbaar dat ik in de jaren tachtig en negentig universitaire studies kon volgen. Terwijl veel Iraniërs voor exacte vakken of geneeskunde kozen, koos ik voor Engelse taal- en letterkunde. Dat riep zorgen op bij vrienden, die dachten dat je daar geen brood mee kon verdienen. „Iedereen spreekt toch Engels?”, hoorde ik vaak. Maar de studie was de basis voor mijn intellectuele vorming, en heeft haar doorwerking in alles wat ik doe.

Het had overigens net zo goed Duits, Koreaans of Keltisch kunnen zijn. Die intellectuele vorming bestond namelijk niet alleen uit het analyseren van het werk van grote auteurs zoals Geoffrey Chaucer, William Shakespeare en James Joyce, maar ook uit cursussen over de Bijbel, filosofie, taalwetenschap, literatuurwetenschap en, bovenal, veel schrijven en analyseren.

Religieuze toespelingen

We leerden hoe diep religie geworteld is in de westerse cultuur (architectuur, muziek, kunst), hoe je een complex gedicht met allerlei politieke en religieuze toespelingen kan analyseren, hoe je betekenis genereert uit een complex geheel en hoe je vervolgens je bevindingen helder op papier zet. Dat doe je ook niet uit de losse pols, maar volgens specifieke methoden.

Universitaire talenstudies vormen een uitstekend voorbeeld van de geesteswetenschappelijke benadering, waarbij er van je wordt verwacht dat je kunt werken met complexiteit. Taal, literatuur, kunst, religie, politiek, geschiedenis: je wordt geacht dit alles samen te brengen tot een esthetisch en samenhangend geheel.

Deze vaardigheden zijn onontbeerlijk om te werken met de grote kwesties van deze tijd, bijvoorbeeld in dienst van de overheid of bij een ngo, maar ook in het bedrijfsleven. De geesteswetenschappen trainen kritische denkers die telkens vragen stellen over de veranderingen, beslissingen en ontwikkelingen in een cultuur. Voor mij is de staat van het geesteswetenschappelijk onderzoek een meetlat om het democratische gehalte van een samenleving te meten.

Geesteswetenschappen worden in dictaturen ontmoedigd, uit vrees voor kritische denkers

Ik heb me vaak afgevraagd waarom in de geesteswetenschappen in zoveel dictatoriale regimes niet of nauwelijks worden beoefend. In Iran bijvoorbeeld zijn de geesteswetenschappen zodanig verzwakt, dat er weinig over is van disciplines zoals geschiedenis, religiewetenschappen en literatuurwetenschap. Kan het zo zijn dat de machthebbers kritische denkers vrezen — mensen die vragen durven te stellen over maatschappelijke, politieke en ethische kwesties?

Dit is namelijk precies het soort vragen dat in de geesteswetenschappen centraal staat. Regeringen in landen zoals Iran onderdrukken kritische reflectie soms zelfs met geweld. Ik durf te stellen dat de geesteswetenschappen een cruciale rol spelen bij het bewaken van mensenrechten, vrijheid van meningsuiting, menselijke waardigheid en een diversiteit aan perspectieven.

Geesteswetenschappen hebben betrekking op bijna alle aspecten van ons leven en daarom worden ze gevreesd door despoten. Om maar eens twee thema’s te noemen waar de politiek veel aandacht voor heeft: welvaart en veiligheid. Welvaart gaat niet alleen over economische groei en technologische innovatie, maar ook over filosofie, religie, geschiedenis en kunst om zingeving toe te voegen aan onze materiële verworvenheden. Geesteswetenschappen helpen ons te begrijpen welke normen en waarden een samenleving bijeen houden, hoe een cultuur verandert, en hoe we deze veranderingen dienen te duiden. Zonder geesteswetenschappen blijft welvaart een hol begrip, waarin de essentie ontbreekt van wat ons mens maakt.

Conflicten vermijden

Een ander kernthema in de huidige politiek is veiligheid: vrij zijn van bedreigingen en je geborgen voelen. Deze veiligheid kan niet alleen door militaire kracht gewaarborgd worden, maar ook door de geesteswetenschappen. Die helpen ons te begrijpen waar verschillen bestaan en hoe die overbrugd kunnen worden. Ze bevorderen intercultureel begrip en diplomatie, zodat we conflicten kunnen vermijden.

De bezuinigingen op de geesteswetenschappen in Nederland, een teken van de lage waardering ervan, baren mij grote zorgen. Ze dreigen ons te sturen naar een meer gesloten maatschappij, waarin monocultuur en een eenzijdig wereldbeeld centraal staan. Dit zal nieuwe generaties studenten beroven van het vermogen om hun eigen Nederlandse cultuur te waarderen en kritisch te onderzoeken.