Category: Verder vandaag

De Soedanese muzikant Mohamed Adam (32) bracht vlak voor het uitbreken van de burgeroorlog een jaar geleden een beetje vrede in zijn woonplaats Nyala, in de westelijke regio Darfur. „Muziek overstijgt politieke ruzies en vetes, het doet een beroep op emoties en bevordert zo de vrede”, zegt hij.

Een maand voor de oorlog waren de spanningen tussen de Arabische en de Afrikaanse Soedanezen geëscaleerd, met doden en ontheemden als gevolg. Adam organiseerde een muziekevenement en nodigde alle vijandige groepen uit. „Wanneer er muziek klinkt, vindt er een wonderbaarlijke transformatie plaats. Leden van de ene vijandige groep zetten hun meningsverschillen opzij en deden mee met de dans van de andere groep. Ondertussen begon de andere stam, hoewel aarzelend, met meer begrip naar de andere groep te kijken. Dit soort muzikale interactie brengt verandering.”

Adam leeft nu als balling in de Keniaanse hoofdstad Nairobi. „Iedere dag bij het opstaan pijnigt mijn instinct me om terug te keren naar Soedan, mijn inspiratie en creativiteit komen uit Soedan. Als ik in Kenia optreed, kan ik mijn emoties overbrengen naar de toeschouwers, maar ik voel me nog steeds een vreemde. Leven als een balling is een grote uitdaging, ik weet niet hoe lang ik dit volhoud.”

Volksopstand in 2019

Zijn wat iele, zachte stem vraagt om vrede. „Ik maakte de oorlog in Darfur mee. Deze ervaringen hebben mijn muziek en mijn kijk op de wereld gevormd. De herinneringen aan mijn dorp, nu verlaten vanwege de oorlog, blijven mijn muziek beïnvloeden.” Juist in tijden van onrust groeit het belang van kunst en muziek. Of zoals Karim al-Kabli, een geliefde Soedanese volkszanger ooit tegen NRC zei: „Kunstenaars zijn de meest gevoelige mensen. Zij voelen het lijden van anderen sterker dan de slachtoffers zelf.”

De oorlog werd hun grootste nachtmerrie, maar hun belangrijkste ervaring, hun inspiratie in het leven van de generatie van Adam blijft de volksopstand van 2019. Op een sit-in bij het legerhoofdkwartier in de hoofdstad Khartoem kwamen wekenlang een miljoen burgers bijeen, eerst om het aftreden te eisen van president Bashir en vervolgens om een einde te maken aan het hardnekkige militaire bestuur in Soedan. ‘De revolutie’ noemt iedere Soedanees deze demonstratie van volkskracht.

Tót het reguliere leger van president Abdel Fattah al-Burhan en de paramilitaire strijdkrachten van Mohamed Hamdan Dagalo (alias Hemedti) op de demonstranten gingen schieten. Twee jaar later brachten ze met een staatsgreep de revolutie om zeep, vorig jaar raakten ze onderling slaags.

In 2019 vierden Soedanezen hun vrijheid. Alle rassen, alle stammen, hadden elkaar gevonden in hun oppositie tegen dertig jaar straffe conservatieve religieuze politiek. Die eenheid, die volksorde waarbij alle neuzen dezelfde kant uitstonden, creëerde de magie van de revolutie.

Adam speelde met zijn band op de sit-in. „Een gevoel van vrijheid overspoelde me. Die hernieuwde vrijheid behoorde ons allen toe en gaf de kracht om onze verlangens na te streven, inclusief onze artistieke inspanningen. Het was een tijd van hoop en dromen, waarin de mogelijkheden grenzeloos leken.”

Muurschilderingen

Tarig Kamaleddin (46) is schilder en vluchtte naar Egypte. Ook in zijn ballingsoord Cairo gaan zijn gedachten regelmatig terug naar 2019. „De enorme energie van de jeugd voor verandering werd op de sit-in weerspiegeld in kunst en dromen”, vertelt hij. Hij ervoer hoe de belangstelling voor kunst groeide. Waar de fundamentalisten dertig jaar een sobere vorm van kunst louter in dienst van God propageerden, konden Soedanezen zich bij hun activiteiten op straat nu artistiek uiten door zang, tekenen, poëzie en theater. „De kunsten speelden een belangrijke rol in de revolutie en manifesteerden zich in straatkunst zoals muurschilderingen en beïnvloedden mijn werk.”

Muurschildering in de Soedanese hoofdstad Khartoem, augustus 2019. „De kunsten speelden een belangrijke rol in de revolutie en manifesteerden zich in straatkunst zoals muurschilderingen.”

De muurschilderingen en de slogans zijn weggekalkt, het plein is bezaaid met zandzakken en autowrakken. De revolutie liep uit op de oorlog die misschien wel de meest vernietigende is die Afrika recent heeft meegemaakt. Maar een einde aan die oorlog zal geen einde maken aan Soedans problemen. Bashirs bewind was niet alleen een politieke en corrupte dictatuur. De groep rechts-radicale moslims in zijn entourage zette spionerende buurtraden op die iedere Soedanese burger in de gaten hielden en een soort theocratie afdwongen waaronder omgangsvormen werden gekneed volgens de wetten van het geloof. Soedans unieke diversiteit, zijn Afrikaanse en Arabische karakter, kwam onder druk te staan door arabisering.

Graffiti-kunstenaar maakt portretten van eerder dat jaar omgekomen activisten in Khartoem, augustus 2019. Met de graffiti wilden burgers de herinnering aan de opstand en de slachtoffers levend houden.

Zelfexpressie

Voor Adam was het destijds een uitdaging om muzikant te zijn in die conservatieve en islamitische omgeving. Maar bij de sit-in in 2019 scandeerden de Soedanezen: „Dit is een Afrikaanse revolutie. Soedan is geen Arabisch land. De revolutie is dat iedereen weer gelijk is.” Adam ervaart nu hoe door de oorlog de bevolking opnieuw gepolariseerd raakt, zijn fans vragen hem soms om partij te kiezen tussen Burhan en Hemedti. „Het punt is dat zelfs als er morgen plotsklaps vrede zou zijn, de invloed van de islamitische fundamentalisten, evenals die van het regeringsleger en de RSF, het hoogst onwaarschijnlijk maken dat de situatie terugkeert naar hoe het in 2019 was. De cultuur zal conservatief blijven en zelfexpressie belemmeren. Toch hebben de geschiedenis van de revolutie en de nasleep ervan een gevoel van eenheid onder de nieuwe generatie teweeggebracht. Deze generatie, jonger dan wij, heeft een sterker gevoel van cohesie getoond dan ooit tevoren. Als er vrede komt zal deze eenheid ons moeten redden.”

Tarig Kamaleddin sluit zich daar bij aan. „Kunstenaars kregen voor het eerst sinds dertig jaar de vrijheid om hun gedachten en emoties over te brengen. Ik geloof dat sinds de revolutie jonge Soedanezen een groter vermogen hebben om kunst te waarderen. Zij vertegenwoordigen de volgende generatie, en de opkomende schilders onder hen zullen ongetwijfeld een boodschap overbrengen.”

Delen

Mail de redactie

‘Ik heb altijd een stem willen hebben om iets over de wereld te kunnen zeggen”, zei Faith Ringgold (1930 – 2024) over haar werk. Pas op late leeftijd werd ze omarmd als kunstenaar van belang, maar die stem had ze al vroeg, het duurde alleen lang voordat de wereld ook luisterde. De kunstenaar die beroemd werd met haar story quilts’ – verhalende kunstwerken op quilts, gestikt textielwerk – overleed zaterdag op 93-jarige leeftijd.

Toen Ringgold zich in 1950 inschreef aan het City College van New York om als hoofdvak kunst te gaan studeren, kreeg ze nul op het rekest. Ze moest kunstonderwijs als hoofdvak gaan volgen, want het City College liet geen vrouwen toe bij kunst. Als alleenstaande moeder met twee kinderen, zou ze ook na haar opleiding nog onderwijs blijven geven, maar ze bleef zelf ook kunst maken. In de jaren zestig sloot ze zich aan bij de Black Arts Movement, die musea erop wees dat zwarte kunstenaars en vrouwen te weinig gerepresenteerd waren.

Gender- en raciale ongelijkheid waren bijna altijd aanwezig in haar werk, met vaak een bijzondere rol voor de Amerikaanse vlag. Op sommige werken druipen de rode strepen van het bloed, sterren worden schedels en soms staat er tekst in: regels uit de Amerikaanse Grondwet, of simpelweg het woord ‘DIE’ (Flag for the Moon, 1969).

‘Die’ was ook de titel van het sluitstuk van een reeks olieverfschilderijen waarmee ze het bekendst werd, de American People Series (1963-1967). Ze was daarvoor geïnspireerd door Picasso’s Guernica (1937). De serie draait om een reeks rellen die in Harlem waren uitgebroken nadat de politie een zwarte tiener had neergeschoten. Witte en zwarte mannen, vrouwen en kinderen gaan elkaar op die werken te lijf, met de monden opengesperd zoals je ook bij Picasso ziet. De bloedspatten knallen van het doek af. In 2019 hing het in het Museum of Modern Art in New York naast een ander werk van Picasso, Les Demoiselles d’Avignon.

Clair obscur

Ook in andere delen van de serie nam ze de harde dagelijkse realiteit als onderwerp. In de eerste delen in die serie zie je bijvoorbeeld een groep witte mannen die een zwarte man de mond snoert: For Members Only (1963). In Neighbors (1963) kijkt een wit gezin afwijzend en vijandig wanneer een zwarte man naast ze komt wonen. Behalve de realiteit gaf ze de kijker meteen een intrigerende kunstgeschiedenisles. Zelf had ze moeten leren over de clair obscur op schilderijen, waar je met behulp van licht en schaduw figuren naar voren kan halen door de omgeving naar achteren te duwen. Die illusie van diepte werkt echter alleen goed bij figuren met een witte huid. Het antwoord van Ringgold was een palet met een veelheid aan zwarte tinten.

American People Series #20: Die dwong in 1967 bewondering af, maar riep ook weerstand op. Zo direct een boodschap overbrengen was in een periode waarin het abstracte overheerste, hoogst ongebruikelijk „They saw the Black Power, but white power is the biggest and they didn’t see it” vatte Ringgold die houding in verschillende interviews samen.

Verhalende quilts

In de jaren zeventig ging ze over op een genre dat in de kunstcanon een uiterst marginale positie innam: de quilt. Haar quilts waren odes aan de zwarte oorspronkelijk kunst van Amerika, aldus Ringgold. Slaafgemaakten hadden niet de middelen schilderijen of beelden te maken en konden alleen lappen stof gebruiken om hun familieverhalen en achtergrond vorm te geven. De kijker maakte kennis met Ringgolds verhalen in een soort stripvorm, de ‘story quilts’. Op American Collection #1: We Came to America (1997) staat aan de horizon een zwart Vrijheidsbeeld. Wederom is het de hervertelling van een bestaand werk, ditmaal William Turners schilderij The Slaveship, waar slaafgemaakten op het punt staan te verdrinken. De quilt Who’s Afraid of Aunt Jemima? (1983) veranderde het stereotype Aunt Jemima – die tot 2021 op de verpakking van een pannenkoekenmixmerk stond – in een feministische superheld.

De quilt Tar Beach (1990 – 1992) over haar eigen jeugd, is uitgegeven als kinderboek, en werd in die vorm een doorslaand succes. Het is een schitterend verhaal over het achtjarige meisje Cassie Louise Lightfoot dat in 1939 over New York vliegt en hele stukken van de stad koppelt aan de verhalen die ze van huis meekreeg. Wanneer ze over de Washington Bridge vliegt waar haar vader aan heeft helpen meebouwen schrijft ze: „Now I have claimed it. All I had to do was fly over it, for it to be mine forever.” Het duurde lang voordat ze gehoord werd maar uiteindelijk werd Ringgolds stem waarmee ze iets over de wereld wilde zeggen, luid en duidelijk gehoord.

Lees ook
In de quilts van Faith Ringgold botsen cliché en verwachting

Delen

Mail de redactie

Talloze in de lucht gestoken telefoons leggen vast hoe Lee Towers – gouden das, gouden pochet, gouden microfoon – voor de laatste keer in zijn carrière de microfoon van zijn mond vandaan beweegt om ruimte te maken voor een uithaal in zijn uitvoering van You’ll never walk alone. Er klinkt luid gejuich. Niemand die let op Aseneth Rotich, die een paar meter verderop haar ogen neerslaat. De weduwe van de in februari verongelukte marathonloper Kelvin Kiptum heeft bij de start van de marathon van Rotterdam geen oog voor het prachtige uitzicht op de met duizenden toeschouwers gevulde Erasmusbrug.

Het hele weekend is Rotich eregast op uitnodiging van Golazo, de Belgische organisator van de stadsmarathon. Vrijdag is ze bij de persconferentie en krijgt ze in een ongemakkelijke ceremonie het eerste exemplaar uitgereikt van een racehorloge dat ter ere van haar overleden man is uitgebracht. Ze ondergaat het ogenschijnlijk onbewogen, en zo staat ze zondag ook langs het parcours.

Maar als Towers zijn lied ten gehore brengt, krijgt ze het even te zwaar: snel veegt ze een paar tranen weg. Van een lid van de marathonorganisatie krijgt ze een troostend schouderklopje. Even later staat Rotich alweer met een emotieloze uitdrukking te kijken hoe de eerste groep elitelopers, onder begeleiding van feestelijke muziek, vertrekt voor hun race. Als ze zijn gepasseerd en het parcours leegvalt, draait Rotich zich om en loopt weg.

Het ging dit weekend in Rotterdam veel over de man die er niet was maar wel had moeten zijn. In november vorig jaar presenteerde de organisatie vol trots de komst van Kelvin Kiptum, de Keniaan die toen net in Chicago het wereldrecord op de marathon had aangescherpt tot 2.00.35. In Rotterdam zou hij een nieuwe poging gaan doen om sneller dan ooit te lopen. Sterker: hij wilde in de Nederlandse havenstad de eerste atleet worden die in een officiële wedstrijd de klassieke afstand van 42.195 meter zou afleggen in minder dan twee uur – een magische grens.

In Rotterdam, zo kondigde men aan, zou alles in het werk worden gesteld om de omstandigheden te creëren voor een historische race: de zoektocht naar goede tempomakers begon, een commissie werd ingesteld om te onderzoeken óf en wáár het parcours nog sneller kon worden.

Maar voordat de plannen concreet konden worden, kwam het noodlot. Op de avond van 11 februari was Kiptum in Kenia onderweg naar huis, nadat hij ergens voetbal had gekeken, toen de auto die hij bestuurde van de weg raakte. Het voertuig klapte tegen een boom, de 24-jarige Kiptum was op slag dood. Zijn 36-jarige coach Gervais Hakizimana, die naast hem zat, overleed niet veel later aan zijn verwondingen. Een derde, vrouwelijke passagier op de achterbank overleefde de crash. Nog altijd is de precieze toedracht van het ongeluk niet duidelijk.

‘In shock’

Het nieuws van Kiptums overlijden kwam als een schok voor de atletiekwereld, ook in Rotterdam. „We waren in eerste instantie in shock”, zegt marathondirecteur Wilbert Lek. De eerste anderhalve week, tot aan de begrafenis van Kiptum in Kenia, lag het werk stil. Mensen konden vrijaf nemen om het nieuws te verwerken, op kantoor werd erbij stilgestaan.

Voor racedirecteur Marc Corstjens, verantwoordelijk voor het samenstellen van het professionele deelnemersveld, was het overlijden ook persoonlijk een klap. De Belg was de manager van Kiptum, mede dankzij Corstjens koos de Keniaan de marathon van Rotterdam voor zijn volgende recordpoging. „Je zit met ongeloof. We waren vrienden, dus het was heel zwaar. Maar je moet verder, voor hem, voor zijn vrouw, voor zijn twee kinderen. Je kunt niet anders, te depressief worden is ook geen goed idee.”

Na de begrafenis was het een kwestie van „de scherven bij elkaar rapen”, zegt Lek. „Want de marathon van Rotterdam bestaat uit meer dan alleen toplopers.” In totaal deden gedurende het weekend bijna vijftigduizend mensen mee aan een van de verschillende onderdelen. Alle 17.000 startplekken voor de marathon had de organisatie twee keer kunnen verkopen.

Hoewel een groot deel van de voorbereidingen op de komst van Kiptum was afgestemd, lag er ook een back-upplan klaar, zegt Corstjens. „Het ergste scenario waarmee we rekening hadden gehouden, was dat hij geblesseerd zou raken. You never know. Maar niet dit.”

Onderdeel van ‘plan-B’ was dat de meeste ideeën voor een sneller parcours de koelkast ingingen. Zoals het ambitieuze plan om niet vóór maar óp de Erasmusbrug te starten, zodat de atleten een keer minder die brug omhoog hoefden te lopen. Slechts één parcourswijziging haalde het wel: op de Hartmansstraat werd een scherpe bocht ruimer opgezet, om er harder doorheen te kunnen lopen.

De tempomakers die al waren aangetrokken om Kiptum naar een bijzondere tijd mee te trekken, mochten blijven. Een enkeling van hen kreeg nu de kans zelf een goede tijd te lopen, zegt Corstjens. „Een jongen die nog met Kelvin heeft getraind, is doorgeschoven om te finishen. Zo is het voor Kelvin ook ooit begonnen.”

Minuut stilte

Toch was er door het verlies van Kiptum voor de andere deelnemers veel veranderd, zei de Nederlandse recordhouder Abdi Nageeye daags voor de wedstrijd. „Dat hij niet meedoet, heeft zoveel impact op je wedstrijdplan. Als hij wegging op een schema onder de twee uur, liep je dan mee met het gevaar dat je stuk zou gaan? Hij kon zo de hele wedstrijd bepalen.” Nu had Nageeye nog op zaterdag overlegd met de andere topatleten over het tempo dat ze een dag later willen gaan lopen.

Een van hen, de 39-jarige Keniaan Kenneth Kipkemoi, was een trainingsmaatje van Kiptum. Aangedaan vertelde hij tijdens de persconferentie op vrijdag hoe hij soms ging hardlopen in de buurt van de plek waar zijn vriend verongelukte. „Elke keer als ik daar de bossen inliep, dacht ik dat ik hem zou tegenkomen met zijn mooie lach.” Kipkemoi was ervan overtuigd dat Kiptum het wereldrecord had gebroken. „Ik sprak hem twee weken voor zijn dood en toen zei hij: ik ga 1.58 lopen.” Nu vroeg Kipkemoi zichzelf hardop af waarom hij nog zou lopen. „Waarom gaan we nog racen nu mijn leven voorgoed veranderd is?” Het antwoord: „Voor onze gevallen held Kelvin”.

Er waren meer initiatieven dit weekend om Kiptum te herdenken. De organisatie gaf startnummer 1 niet uit, omdat die bedoeld was voor de Keniaan. Alle deelnemers kregen een sticker met een herdenkingslintje. Er werd een stichting opgericht voor de familie van Kiptum en voor jonge Keniaanse marathontalenten. Zijn weduwe Rotich nam daarvoor op vrijdag een cheque van anderhalve ton in ontvangst.

Op zondag was er tot slot nog een minuut stilte voor de start. Even hielden de toplopers vooraan op met dringen voor de beste startposities, en viel er een indrukwekkende stilte over de Leuvehaven. Vlak daarna gingen de handen alweer naar de polshorloges en werd de wedstrijd met een luide scheephoorn in beweging geschoten.

Ruim twee uur later is aan de golf van geluid te horen dat Nageeye op het punt staat de Coolsingel op te draaien. Hij houdt ter aanmoediging zijn hand achter zijn oor, het geluidsniveau bereikt dan standje „oorverdovend”, zal Nageeye na de wedstrijd met een grote glimlach zeggen. In een nieuw Nederlands record (2.04.45) wint hij de marathon van Rotterdam; het startsein van een feestelijke dag voor duizenden mensen.

De organisatie blijft achter met een dubbel gevoel, zegt Corstjens, die het een geslaagde dag noemt. „Van de minuut stilte voor de start tot het feestelijke onthaal van de winnaar, daar zit maar twee uur tussen. In die tijd ga je van een rouwstemming naar een feest. Maar dat is sport, dat is het leven. Je moet door.”

Dat geldt ook voor de atletenmanager zelf, die dinsdag alweer naar Kenia vliegt voor de organisatie van een grote wedstrijd aanstaande zondag in de hoofdstad Nairobi. Pas daarna is er voor de Belg tijd om stil te staan bij wat er de afgelopen maanden allemaal is gebeurd. Het eerste wat Corstjens gaat doen, heeft hij al bedacht. „Als het lukt, dan wil ik even langsgaan bij het graf van Kelvin.”

Delen

Mail de redactie