Het klinkt misschien wat plechtstatig, Licht en Vrijheid. Vooral in het Latijn: Lux et Libertas, zoals het motto van de krant luidt dat in het embleem van NRC staat. Dat embleem is dit jaar 195 geworden, en prijkt nog dagelijks, online en op papier, boven het commentaar van de krant.
Het Lux et Libertas-embleem stond in 1828 voor het eerst op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad, de oudste voorloper van NRC, als symbool voor onafhankelijke journalistiek. Want de 31-jarige Jacob Willem van den Biesen die in Amsterdam in dat jaar het Algemeen Handelsblad oprichtte, was een jonge beurshandelaar die was aangeraakt door de 19de-eeuwse liberale idealen, in de geest van de Verlichting. Hij geloofde dat het delen van kennis, redelijke waarheidsvinding en transparantie niet alleen de handel, maar ook het bestuur en de wereld – althans Nederland – vooruit zouden helpen. Vandaar dat hij zijn Handelsblad oprichtte, dat uitgroeide tot de eerste moderne, onafhankelijke krant van Nederland.
Van een onafhankelijke pers was hier in 1828 nog geen sprake. De overheid beknotte en bepaalde grotendeels de pers. Lezers waren er ook niet aan gewend, aan ongekuiste nieuwsvoorziening. Dat bleek twee jaar na de oprichting van het Handelsblad al. Van den Biesen bezocht op 29 oktober 1830 de Amsterdamse beurs en werd toen in elkaar geslagen door boze beurshandelaren. Onder kreten als „vermoordt hem! den schelm! den oproermaker!” werd hij de aandelenbeurs uitgejaagd en achtervolgd op straat, omdat hij in zijn Handelsblad nieuws had verspreid dat de beurskoersen had laten dalen. Het waren juiste berichten over de gewapende opstand van de Belgen, die zich los wilden maken van het (toen nog) Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
Niet alleen beurshandelaren hadden weinig trek in ongekuist nieuws en vrije opinies. Ook koning Willem I, die in 1828 nog een Belgische journalist vanwege kritiek in de cel had laten zetten, bekeek het Handelsblad met argwaan. Zeker toen de krant pleitte voor afscheiding van België en voorstander bleek van Thorbeckes grondwet, die de macht des konings zou inperken. Volgens Van Beurs tot Binnenhof (1999), het boek van historicus Jaco Schouwenaar over Van den Biesen, lieten regering en koning een krant oprichten, De Avondbode, die het Handelsblad kapot moest concurreren. Dat mislukte.
Dat Van den Biesen (1797-1845) voor zijn krant het liberale motto Lux et Libertas koos, is dus wel begrijpelijk. Hij liet dat in het embleem combineren met symbolen van voorspoedige zeehandel, onder de gevleugelde hoed van Mercurius, de Romeinse god van handel en voorspoed.
Op ‘zaturdag’ 22 maart 1828 stond het embleem met motto voor het eerst op de voorpagina van het drie maanden oude Algemeen Handelsblad. Toen die krant in 1970 met de Nieuwe Rotterdamsche Courant fuseerde, kwam het vignet op de voorpagina te staan, tussen NRC en Handelsblad. Dat devies verbond de twee.
Inmiddels heet de fusiekrant kortweg NRC. Onder de krantentitel staat op de voorpagina nog altijd het motto Lux et Libertas, maar het zeevaartembleem, hertekend door ontwerper Gerrit Noordzij, is in 2021 vervangen door een moderner grafisch element, dat makkelijker te gebruiken is voor alle verschillende NRC-onderdelen online en op papier. Het teken is een guillemet, een >, een Frans aanhalingsteken, dat een citaat opent of sluit. Ontwerpbureau Thonik ontwierp dit moderne NRC-logo, met lettertekens van de Lexicon van letterontwerper Bram de Does.
Dit moderne NRC-beeldmerk, met de > als symbool voor het gesproken woord, is op te vatten als een verwijzing naar vrijheid van meningsuiting – libertas. Bovendien is de > te zien als teken voor voorwaartse beweging, een pijl richting voorsprong en vooruitgang. Daarmee drukt de > in het moderne NRC-logo ook iets uit van het liberale verlichtingsoptimisme, waarin het licht van de rede de wereld voort helpt – lux. Je kunt de NRC-guillemet dus als modern Lux et Libertas-symbool opvatten.
Het 195 jaar oude motto van NRC blijft actueel. Zeker in tijden waarin liberale waarden onder druk staan, en het onderscheid tussen feit en mening niet meer vanzelf spreekt, zoals hoofdredacteur René Moerland schreef in 2020: „Licht verwijst naar de rede – waarmee je de werkelijkheid onderzoekt. Vrijheid is de individuele vrijheid – om te oordelen en te handelen. Daarbij denk ik ook meteen aan de democratische vrijheid, gewaarborgd door grondrechten die een open, pluralistische samenleving behoeden voor dictatuur van de meerderheid. […] Het gaat om de individuele ruimte om een mening te vormen gebaseerd op feiten.” Lux et Libertas is, aldus Moerland „de oerkreet van onze journalistiek”.
