N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Premier Rutte was ooit wars van geopolitiek en zag de EU vooral als een markt. Nu is hij, de langst zittende Europese regeringsleider, een geopolitieke speler. „Hij stopt nooit.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data102298953-c005d3.jpg)
Mark Rutte is al op weg naar het Witte Huis als hij vanuit de auto nog even snel naar Berlijn belt. Het is 17 januari, zo meteen heeft de Nederlandse premier een ontmoeting met president Joe Biden in het Oval Office. Maar Rutte wil eerst nog even horen waarmee hij de Duitse bondskanselier Olaf Scholz kan helpen.
Oekraïne vraagt al maanden om westerse tanks, waaronder Leopard 2’s. Polen en Finland zijn bereid die te leveren, maar omdat het om tanks van Duitse makelij gaat, moet Berlijn hiermee instemmen. Scholz aarzelt. Inzet van Duitse tanks tegen Russische soldaten ligt gevoelig, gezien de geschiedenis.
Rutte wil Scholz over de streep te trekken. „Wat heb jij nodig om die stap te zetten”, vraagt de premier aan de bondskanselier, terwijl een zwarte geblindeerde SUV hem door Washington voert. Volgens een ingewijde krijgt Rutte te horen dat Duitsland alleen kan instemmen als er een brede westerse tank-coalitie komt, mét de VS. Tot dan toe is Washington niet bereid geweest om Amerikaanse Abrams-tanks aan Oekraïne te leveren. Maar zonder de VS doet Berlijn niet mee.
In het Oval Office legt Rutte aan Biden uit hoe de VS Scholz mee kunnen krijgen. Hij heeft ook iets te bieden: Nederland zal samen met Duitsland het voortouw nemen bij de levering van Patriot-luchtafweerraketten – een ander dringend verzoek van Kyiv. Biden knikt instemmend, de sfeer is ontspannen. Rutte is achter Bidens bureau gaan zitten en houdt voor de grap even de hoorn van een telefoon aan zijn oor.
Een week later maken zowel de VS als Duitsland bekend dat ze tanks zullen doneren. Scholz heeft zijn politieke rugdekking, Oekraïne krijgt zijn wapens.
Dealmaker
Het is niet de enige deal die met hulp van Rutte tot stand komt. De Nederlandse premier speelt vaker een rol in internationale deals. Den Haag is een spil in de wapenleveranties aan Oekraïne. Nederland levert zelf wat het kan, of koopt militair materieel in het buitenland. Daarnaast treedt Den Haag op als bemiddelaar bij het smeden van steeds weer nieuwe wapencoalities: pantserhouwitsers, Patriots, tanks, gevechtsvliegtuigen.
Volgens ingewijden op het Binnenhof begon Nederland in december al bij de VS te lobbyen om toestemming te krijgen voor de levering van F-16’s – uiteindelijk met succes. De Amerikaans minister van Defensie, Lloyd Austin, prees Nederland onlangs als een van de lead nations van de F-16-coalitie, die binnenkort begint met het opleiden van Oekraïense piloten: „Hoe ze dit aanpakken is indrukwekkend.”
Het was ook Rutte die met de Italiaanse premier Meloni en EU-voorzitter Von der Leyen eerder deze maand naar Tunesië afreisde om namens Europa een deal voor te leggen over het indammen van het aantal bootvluchtelingen over de Middellandse Zee. Twee weken eerder, op de top van de Europese Politieke Gemeenschap (een nieuw verband van Europese landen) in Moldavië, mocht hij de openingsspeech houden. Rutte zei niet te weten waarom die eer hem ten deel was gevallen.
In Nederland lijkt men vaak uitgekeken op Mark Rutte. In 2021, tijdens de affaire rond Kamerlid Pieter Omtzigt in de formatie (‘Positie Omtzigt, functie elders’) hing zijn politieke lot aan een zijden draadje. Zijn vierde kabinet, dat pas na een record van negen maanden formeren tot stand kwam, lijkt door de crises over stikstof en asiel op omvallen te staan. Intussen wordt hij achtervolgd door schandalen uit het verleden: de Toeslagenaffaire, de desastreuse gevolgen van de gaswinning voor Groningen. In de Tweede Kamer wordt openlijk getwijfeld aan zijn integriteit. „Ik zeg het de minister-president recht in het gezicht”, zei PvdA-woordvoerder Henk Nijboer tijdens het Groningendebat op 7 juni: „Ik denk dat u loog.”
Afgebladderd binnenlands imago
Het afgebladderde binnenlandse imago contrasteert met Ruttes rol op het internationale toneel. Zowel binnen de NAVO als de EU wordt hij, na dertien jaar een van de langst zittende regeringsleiders in Europa, als een belangrijke speler gezien. Het is een tegenstelling die je vaker ziet bij oudgedienden, zegt VVD-partijgenoot en buitenlandwoordvoerder Ruben Brekelmans: „Internationaal wordt het juist gewaardeerd als je veel vlieguren hebt gemaakt. Dat zag je ook bij Angela Merkel.”
Rutte’s netwerk is op orde. De relatie met Scholz is het afgelopen jaar steeds beter geworden, heet het in Den Haag: „Die zoeken elkaar steeds op tijdens conferenties.” Het contact met de Franse president Macron is hartelijk. Rutte doet er zijn voordeel mee, zegt Brekelmans: „Hij zei wel eens in de aanloop van een NAVO-top: ik bel eerst met Macron, dan met Scholz, en daarna informeer ik even hoe Erdogan er over denkt.”
Rutte als Europese Macher – vroeger zou men in Brussel de wenkbrauwen hebben gefronst bij die gedachte. Nog niet zo lang geleden gold Nederland en daarmee zijn premier als een dwarsligger. Rutte mocht graag benadrukken niet warm te lopen voor de politieke aspiraties van de EU: die was wat hem betreft vooral een ‘markt’. Op 21 februari 2020 kwam hij naar een Europese top over de meerjarenbegroting met een appel en een nieuwe biografie van Chopin onder de arm. Nederland was het niet eens met het plan van de Europese Commissie om de begroting te laten groeien. Het zou een lange top worden, maar Rutte, zo was het signaal, was niet van plan om aan de onderhandelingen deel te nemen. Het leverde de premier scheve blikken op.
Volgens buitenlandwoordvoerder Brekelmans is Ruttes visie op Europa en de wereld geëvolueerd. Het neerschieten van vlucht MH17 in 2014, met 196 Nederlandse slachtoffers tot gevolg, was een keerpunt. De EU kondigde onmiddellijk sancties af. „Europa ging als één man achter Nederland staan. Rutte zag dat de EU meer is dan een economisch samenwerkingsverband.” De Turkije-deal uit 2016 – waarbij Ankara beloofde Syrische vluchtelingen op te vangen in ruil voor Europese miljardensteun – was ook een sleutelmoment. Brekelmans: „Rutte realiseerde zich dat de EU ook een nuttig instrument kan zijn om de Nederlandse belangen te dienen.”
Als Mark Rutte internationaal iets voor elkaar probeert te krijgen, zeggen insiders, dan zoekt hij bewust de grenzen op – tot het moment dat hij weerstand ontmoet. „Worden mensen boos, dan moet je stoppen”, zei de premier daar zelf over tijdens een gesprek met Nederlandse journalisten in Moldavië. „Waarna je ze na een paar dagen toch weer eens belt. Tot nu toe is het altijd gelukt.”
Lijstje afvinken
Rutte neemt altijd een to-do-lijstje mee naar conferenties, zeggen ambtenaren: wie moet er even aan zijn mouw worden getrokken, met wie kan hij tien minuten overleggen? Soms prijken de namen van 15 andere regeringsleiders op de lijst. In het vliegtuig terug naar huis vinkt Rutte de klusjes af en maakt hij plannen over de voortgang. „Hij stopt nooit”, zegt een ambtenaar. „Als iedereen moe is zit hij weer in een hoekje, denkt over een follow-up, ziet weer een kansje.”
Duwen en trekken, gezamenlijke belangen zoeken: het is een rol die Nederland past, vindt Rutte. „Ik heb in de afgelopen vijftien maanden (sinds de oorlog in Oekraïne, red.) gezien dat Nederland te klein is om zelfstandig een doorbraak te forceren”, zei hij in Moldavië. „Maar we zijn te groot om het niet te proberen.”
Brexit heeft de rol van Den Haag versterkt, zo klinkt het op het Binnenhof. Het Atlantisch ingestelde Nederland was altijd al een belangrijke partner van de VS binnen de NAVO, maar sinds het vertrek van de Britten is Den Haag ook de Amerikaanse liaison binnen de EU geworden. Brexit heeft Nederland ook op de kaart gezet in Berlijn en Parijs. Vroeger lag de sleutel tot een Europees compromis in Londen, nu kunnen de grote landen moeilijk voorbij aan Nederland.
Nu het aantal asielzoekers weer groeit, is het Rutte die op zijn beurt naar Brussel kijkt. De spreidingswet, die gemeenten verplicht asielzoekers te huisvesten, leidde in november tot gemor binnen de VVD. Pas nadat Rutte plechtig had beloofd er alles aan te doen om de instroom in te dammen, stemde de fractie in met het wetsvoorstel
Maar Nederland kan in zijn eentje weinig doen om het aantal asielzoekers naar beneden te krijgen – dat kan alleen in Europees verband. En in Brussel was er weinig animo voor het thema. Na de Russische inval in Oekraïne wil Europa graag eenheid uitstralen, en als er één ding is waar de lidstaten het nooit over eens kunnen worden, verzuchtte Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, dan is het wel migratie. In de aanloop naar een EU-top zette Rutte echter door: migratie kwam op de agenda.
Op 9 februari kwamen de regeringsleiders in Brussel bijeen voor de ‘migratietop’, maar het verschijnen van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky stuurde de planning volledig in de war: iedereen wilde eerst Zelensky spreken. Mark Rutte zat in een klein kamertje te wachten op zijn beurt. Een kamer verderop zat de Italiaanse premier Meloni te roken. Rutte was ongedurig, zo vertelt een ooggetuige. „Op een gegeven moment stond hij op en zei: ‘Ik ga hiernaast eens aankloppen, ik heb zin in espresso.’” De Nederlandse premier sprak anderhalf uur met Meloni, zonder ambtenaren, vooral over koetjes en kalfjes. Het klikte tussen de twee regeringsleiders: „Rutte zei: ‘Wat een aardig mens is die Meloni.’”
Italië is een sleutelspeler op het migratiedossier. Volgens het verdrag van Dublin is Rome verantwoordelijk voor de intake van de tienduizenden asielzoekers die er jaarlijks aan land komen. Maar Italië laat de vluchtelingen passeren, waardoor velen in Noordwest-Europa belanden. Nederland wil graag dat Italië zijn verplichtingen nakomt, maar meer asielzoekers opnemen is geen populaire boodschap voor de rechtse regering-Meloni. De Italiaanse premier beklaagt zich over de reddingsschepen van mensenrechtenorganisaties op de Middellandse Zee. Volgens Meloni trekken die vooral migranten aan. Italië wil dat de EU de reddingsschepen van ngo’s op de Middellandse Zee aan banden legt – maar daar voelde Brussel tot nu toe niets voor.
Laat op de avond – de migratietop is aan het einde van de middag eindelijk begonnen – zoeken Rutte en Meloni elkaar op. Charles Michel komt er ook bij: als Nederland en Italië er met zijn tweeën uit komen, wordt dát de basis van de gezamenlijke verklaring. Er wordt tot diep in de nacht onderhandeld. In de slotverklaring komt te staan dat asielzoekers bij aankomst in Italië beter moeten worden geregistreerd (wat Den Haag wil), maar ook dat de EU moet werken aan maatregelen tegen „transporteurs” die mensensmokkel „faciliteren” (lees: de ngo-schepen). Het is, zegt een ambtenaar, het begin van een Europese doorbraak. „Er was al jaren een Noord-Zuidprobleem in Europa. De kracht van die top was dat het vertrouwen werd hersteld. Daar heeft dat kopje koffie wel bij geholpen.”
De ‘migratiedeal’ die de EU-ministers inmiddels hebben bereikt – opvang aan de buitengrens en eerlijkere verdeling van asielzoekers over de lidstaten – moet nog worden goedgekeurd door het Europees parlement. De Tunesïe-deal is niet, zoals de bedoeling was, eind juni al rond. De asielinstroom in Nederland was in mei met bijna 3.600 aanvragen hoger dan in de vijf voorgaande maanden. Ruttes pogingen om asiel in Europa te ‘regelen’ hebben tot nog toe geen vruchten afgeworpen.
Diner op Catshuis
Afgelopen dinsdag gaf Rutte op verzoek van NAVO-chef Jens Stoltenberg een diner voor een klein groepje regeringsleiders op het Catshuis. Op de agenda stond de NAVO-top begin juli in Vilnius. Twistpunt zijn de bewoordingen om de relatie tussen Oekraïne en de NAVO te omschrijven. Oekraïne wil een harde toezegging dat het lid mag worden. Oost-Europese NAVO-landen steunen dat streven, maar andere landen, waaronder de VS, willen er niet aan.
Een ander pijnpunt is de vraag hoeveel geld NAVO-landen vanaf volgend jaar uit moeten geven aan hun krijgsmacht. Stoltenberg wil graag dat alle landen standaard 2 procent van het bbp uitgeven. Twee procent moet geen streven, maar het nieuwe minimum worden. Nederland – tot voor kort een wanbetaler – maakt zich daar inmiddels óók sterk voor, samen met de Britten en de VS. Het tekent de nieuwe, pro-actieve rol van Nederland.
Als er de afgelopen anderhalf jaar in Brussel werd gesproken over de opvolging van Stoltenberg viel steevast de naam van Rutte. Nederlandse diplomaten werden er voortdurend naar gevraagd. Volgens The Economist was de Nederlandse premier Washingtons favoriet als secretaris-generaal, maar heeft hij tot tweemaal toe geweigerd. De positie van NAVO-SG is een strak gereguleerde baan met weinig ruimte voor eigen initiatief, zegt een medewerker: „Een dergelijke klus kan hij in drie dagen per week doen. Niks voor Rutte.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629589-63eccf.jpg|https://images.nrc.nl/lqbdPgzALwhyOsc2WVwyof9Iy44=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629589-63eccf.jpg|https://images.nrc.nl/VYBnNRq7U2ryc-ufxMHoy1EmW9E=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629589-63eccf.jpg)
