Hoe je korte lontjes langer maakt, met virtual reality

Olivier (8) doet met een klasgenootje een wedstrijdje wie de hoogste toren kan bouwen. „Jij kunt er niks van. Ik ben veel verder.” De jongen zuigt en treitert, zijn gezicht staat op onweer. „Boeit niet”, antwoordt Olivier, terwijl hij stug doorbouwt. Hij laat zich niet provoceren, zelfs niet als het ettertje zijn toren omgooit.

Olivier draagt een VR-bril en wordt op een virtueel schoolplein uitgedaagd door een avatar, aangestuurd door behandelaar Sophie Alsem. Ze vraagt eerst met haar eigen stem of ze Olivier „een beetje boos” mag maken. Daarna vervormt de computer haar stem tot die van een pestende klasgenoot, een irritant zusje of een boze moeder. Ze kan allerlei situaties kiezen, van oneerlijk straf krijgen tot buitengesloten of uitgelachen worden. Door echte boosheid uit te lokken, leren kinderen situaties anders te interpreteren en met hun emoties om te gaan, is het doel. „Het begint met het leren opzetten van een ‘groene bril’. Bedoelt de ander het wel zo gemeen?” zegt hoogleraar orthopedagogiek Bram Orobio de Castro. Vervolgens leer je bijvoorbeeld boosheid benoemen – in plaats van schelden of slaan – en oplossingen bedenken.

Meestal werkt Alsem niet met jongens als Olivier, die heel koelbloedig blijkt. Hij is als kennis van de onderzoekers eenmalig proefpersoon, maar het programma is bedoeld voor kinderen met kortere lontjes, die door hun gedrag bij jeughulp terechtkomen. 2 tot 5 procent van de kinderen vertoont problematisch agressief gedrag. Jongens meestal. De hoop is dat ze vóór de middelbare school genoeg vaardigheden aanleren om niet in grotere problemen te komen.

Alsem promoveerde half maart op de methode die ze deze middag op de Universiteit Utrecht demonstreert. Met haar promotor Orobio de Castro (UvA) vertelt ze over YourSkills, voor zover bekend de eerste behandeling voor kinderen met agressieproblemen die in een gerandomiseerde studie met controlegroepen is onderzocht. 115 kinderen, van 8 tot 14 jaar, bijna allemaal geboren in Nederland, allemaal jongens. Want bij meisjes uit agressie zich anders, dat vraagt een andere aanpak. „Vijftien locaties deden mee, zo hadden we een goede afspiegeling van de jongens in de ggz en genoeg verschillende behandelaars”, zegt Alsem.

Groep één kreeg de YourSkills-VR-training, een tweede groep oefende dezelfde situaties in rollenspellen met een behandelaar, zonder VR. Groep drie kreeg de behandeling die ze toch al zouden krijgen (care as usual). Dat kon van alles zijn, van ouderbegeleiding tot groepstherapie.

Hoewel de agressie in alle groepen afnam, was YourSkills effectiever dan de standaardbehandelingen.

Niet hun schuld

Door voor YourSkills twee groepen te maken, kon bovendien worden aangetoond dat virtual reality nog iets beter werkte dan rollenspellen. En dat het effect geen gevolg was van bijvoorbeeld goed getrainde behandelaars. Door de VR-behandeling ging 49 procent van de jongens volgens ouders zo vooruit dat zij voorlopig zonder professionele agressiebehandeling konden. Bij de rollenspellen was dit 40 procent en bij de standaardzorg 26 procent.

Zelf zagen de kinderen overigens minder verbetering dan de volwassenen om hen heen. Alsem: „Dat is een bekend gegeven: door de training worden ze zich bewust van gedrag dat daarvoor in hun beleving niet hun schuld was.”

De verrassendste bijvangst vond Alsem dat kinderen beide YourSkills-trainingen nog leuk vonden ook. „Meestal zijn kinderen niet zo gemotiveerd. Maar in plaats van praten over wat er fout ging, werden ze beloond voor wat ze goed deden. Dat maakt het motiverender.”

Voor de computersimulaties van YourSkills – die doen denken aan een game als De Sims – moet je verbeelding even een sprong maken. Maar als je oog in oog met de pestkop staat, en het lawaai van het schoolplein over je heen rolt, voel je de irritatie snel opkomen. „Kinderen kunnen zich goed inleven en tonen echte emoties”, zegt Alsem. En dan kunnen ze ook nog fysiek reageren, bijvoorbeeld door virtueel met blokken of een afstandsbediening te gooien.

Boos, maar niet woest

In een rollenspel met een behandelaar bleek boosheid moeilijker op te wekken, zegt Alsem. Daarbij: je vraagt een kind een behandelaar te vertrouwen die óók de boze moeder speelt. „Die dubbele rollen kunnen botsen.” In groepstherapie met andere kinderen wordt een rollenspel al snel ruzie: „Als therapeut ben je vooral politieagent en binnen de kortste keren staat de helft op de gang.” Met een VR-bril worden ze boos, maar niet woest, zegt Alsem: „Je kunt het als behandelaar veel beter onder controle houden.”

Het is al met al „waarschijnlijk”, zeggen de onderzoekers voorzichtig, dat YourSkills agressieve kinderen beter helpt dan wat nu gebruikt wordt. Maar wat zegt dat eigenlijk? Is deze methode nou zo goed of zijn de standaardbehandelingen zo slecht?

Orobio de Castro deed eerder onderzoek naar anti-pestprogramma’s en concludeerde dat er veel methodes gebruikt worden die niet werken, terwijl er wel effectieve programma’s zijn. Toch was hij verrast dat van veel agressiebehandelingen ook niet duidelijk is of ze helpen. „Er worden weinig bewezen effectieve protocollen of richtlijnen gevolgd. Vaak wordt er alleen maar gepráát, en weinig geoefend. Zo is er ook veel ouderbegeleiding zonder opbouw of plan.”

De constatering dat de controlegroep in de praktijk te maken kreeg met een onduidelijke mix van behandelingen leidde tot de vraag bij de ethische commissie of het verantwoord was om kinderen daaraan mee te laten doen. Maar het alternatief, geen behandeling, werd uiteindelijk ook niet wenselijk gevonden.

Het toont volgens Orobio de Castro de perverse prikkels in de jeugdhulp, die sinds 2015 door gemeenten gefinancierd wordt. „Het gaat alleen maar over kosten, niet over wat helpt. Soms wordt jarenlang betaald voor een behandeling die niet werkt, omdat die per uur goedkoper lijkt.” Hij kent maar een paar gemeenten die bewezen effectiviteit als voorwaarde stellen, maar het tij begint te keren, zegt Orobio de Castro. Agressief gedrag op jonge leeftijd is een voorspeller van criminaliteit, drugsgebruik, slechte schoolprestaties later. „Het inzicht groeit dat je vroeg iets moet doen dat werkt. Het wordt moeilijker en duurder als je pas op de middelbare school begint.”