Domweg gelukkig in het Concertgebouworkest

Het Concertgebouworkest verschilt niet zo veel van een gewone werkkring als het gaat om de verscheidenheid in karakters, betoogt eerste violist Marc Daniel van Biemen (1986). In zijn schoot bevinden zich „de perfectionist, de lekker-in-zijn-eigen-wereldzitter, de artiest, de neuroot, de nerd, de solist, de uitslover, de diplomaat, de achter-de-feiten-aanloper, de stille aanschouwer, de leider-die-niet-vooraan-zit, de perfecte volger en de het-zal-allemaal-wel-ik-doe-gewoon-mijn-werkmusicus”, schrijft hij in zijn boek Violist.

Uitgeverij Thomas Rap vroeg Van Biemen een jaar lang (2022) aantekeningen bij te houden over zijn leven in het Concertgebouworkest. Het mondde uit in een verhaal openhartiger dan hij vooraf had kunnen bedenken. „Want er kwam nogal wat naar boven”, zegt hij. „Voor het schrijven begon, leefde ik het bestaan zonder daar diepe gedachten aan te wijden. Maar nu moest ik delven in mijn geschiedenis, mijn eigen pijn ook. Dat leidde tot de nodige zelfinzichten.”

Van Biemen spaart niets of niemand – althans in vakmatig opzicht – en nog in het minst zichzelf. Bovendien schetst hij een indringend beeld van de weg die hem naar het Concertgebouworkest bracht. Als kind van twee orkestmusici uit het Haagse Residentie Orkest moest hij de vervlogen solistendroom van zijn vader, ook een violist, verwezenlijken.

„Op een dag was hij geen ouder meer, maar een leraar, wat onze verhouding, zeker in de puberteit, op scherp zette. Tot op de vakanties ging de viool mee. Iedere dag moest ik de nodige uren studeren. Hij kneedde me tot perfectionist, liet me na elke fout opnieuw beginnen, tot ik een stuk feilloos speelde. Tijdens het schrijven drong het tot me door hoe diep zijn streven naar volmaaktheid in mijn wezen verankerd zit.”

https://www.youtube.com/watch?v=YfGwQptGic8

In de vroege puberteit vermenigvuldigden de ruzies zich tussen zoon en vader, die bovendien met alcoholisme kampte, wat elke dag tot een „sociale roulette” maakte. „Flikker op met die viool, dacht ik. Ik was dertien, veertien en wilde leuke dingen doen. ‘Tot je zestiende beslissen wij’, zei mijn moeder, ‘daarna mag je het zelf bepalen’. Dat was slim. Want toen dat moment aanbrak, waren het instrument en ik dermate met elkaar vergroeid dat een scheiding ondenkbaar was geworden. Welke weg wilde ik nu nog inslaan? De andere kanten van het leven lagen er verwaarloosd bij. Je wordt wat je doet. En wat je doet wordt jou. Ik ben die viool.”

Op zijn eenentwintigste, na de dood van zijn vader, koos Van Biemen definitief voor de muziek. „Vanaf dat moment lag de weg volstrekt duidelijk voor me. Ik ben benieuwd hoe mijn vader nu naar me zou kijken. Iets zegt me dat hij mijn loopbaan niet goed genoeg zou vinden: violist in het Concertgebouworkest en Camerata RCO, primarius van het Alma Quartet… Hij drilde me voor de schijnwerpers van het solistenbestaan. Maar dat zit niet in me: mijn zenuwen liggen dwars en daarbij komt nog het onvermogen om uit het hoofd te spelen. Bovendien ben ik een sociaal dier. Een orkest vind ik verrukkelijk: samen muziek maken.”

Betovering

In Violist schildert Van Biemen een scherp en vaak ook humorvol beeld van het bestaan in een toporkest. Hij beschrijft onder meer hoe beroemde dirigenten het veelkoppige ‘monster’ proberen te temmen: de licht ontvlambare John Eliot Gardiner, de jongensachtige Santtu-Matias Rouvali, de altijd buiten de normale kaders denkende Iván Fischer, de warrige Jordi Savall. Ze hebben allemaal hun eigen slag en taal. „Ik herinner me dat Jaap van Zweden bij een repetitie eens opmerkte tegen de eerste violen: ‘Kunt u daar iets meer vibreren, anders komen de individuele kwaliteiten te veel naar boven.’ Dat is zo’n gave manier om te zeggen: ‘Wat maken jullie er een rommeltje van. Kom eens even samen.’ Van zulke uitspraken geniet ik. Daniel Harding is ook zo’n dirigent die iedereen met een oneliner op scherp kan zetten.”

In de elf jaar dat Van Biemen nu in het Concertgebouworkest zit, maakte hij onder meer de crisis rond chef-dirigent Daniele Gatti mee: de Italiaan moest vertrekken toen zijn naam viel in een artikel in The Washington Post over seksuele intimidatie in de klassieke muziekwereld.

Lees ook: Musici van Concertgebouworkest over nieuwe chef Mäkelä: ‘Het was liefde op het eerste gehoor’

„Al voor die tijd ontstond er een tweestrijd tussen musici die hem aanbaden en mensen die genoeg van hem hadden. Vroeg of laat gebeurt dat min of meer bij elke chef-dirigent, maar bij Gatti kwam dat schisma sneller dan gedacht. En met grote verbetenheid. Goede dirigenten weten precies wanneer ze een orkest los moeten laten. Die bouwen een sfeer. Gebeurt er iets onverwachts maar moois dan gaan ze daarin mee. Ze geven ons het idee dat we samen muziek maken. Gatti kon dat niet. Alles moest tot in details zoals het in zijn hoofd zat. Hij is technisch de meest begaafde dirigent die ik ooit zag. We hebben spannende concerten met hem gespeeld. Maar ik geloof dat het Gatti ontbreekt aan het menselijke inlevingsvermogen, nodig om een groot dirigent te zijn.”

Zijn vertrek liet littekens na in het Concertgebouworkest. „De tegenstellingen tussen pro en anti groeiden. Het duurde wel een jaar of twee voor we weer een harmonieuze familie waren. Dat helingsproces begon bij het debuut van Klaus Mäkelä. Die toen 24-jarige jongen hypnotiseerde ons allemaal. Voor het eerst had iedereen weer hetzelfde gevoel bij een dirigent. Hoe hij de musici voor zich wint om op hun allermooist te spelen, dat oogst bewondering. Iedereen kan leren om strak te slaan of partituurkennis verwerven, maar niet alle dirigenten kunnen musici ook echt laten bloeien. Mäkelä liet wat dat betreft de magie terugkeren. Je moet als orkest bereid zijn om je te laten betoveren. Door dirigenten, door elkaar.”

https://www.youtube.com/watch?v=YB-VeNcTs2M