Dit zijn de extremen van 2023, het warmste jaar sinds mensenheugenis

Extreme orkanen, buitengewoon veel verkoolde natuur, zee-ijs dat nog nooit zo langzaam aangroeide en fatale regenval. 2023 zat vol met extremen. Ze gingen gepaard met het ene na het andere sneuvelende hitterecord.

Het kwam voor klimaatwetenschappers niet als een verrassing toen vorige week bekend werd dat 2023 wereldwijd het warmste jaar was sinds de moderne metingen 174 jaar geleden begonnen. Met afstand.

Klimaatwetenschappers wisten al maanden dat 2023 op weg was het warmste jaar te worden, maar begin 2024 waren alle definitieve cijfers binnen. Op basis van data van satellieten, meetstations op de grond, ballonnen in de lucht en sensoren in zee berekenden klimaatwetenschappers van het Europese aardobservatieprogramma Copernicus dat de wereld gemiddeld 1,48 graden warmer was dan voor het pre-industriële tijdperk.

In vergelijking met het klimatologisch gemiddelde van 1991-2020 was 2023 0,60° warmer. Dat is heel veel, zei klimaatwetenschapper Nadia Bloemendaal van het KNMI eerder tegen NRC. „In de gemiddelde mondiale temperatuur wordt ook het oceaanoppervlak meegenomen. Je hebt gigantisch veel energie nodig om bijvoorbeeld de Atlantische Oceaan alleen al met een fractie van een graad op te warmen.”

Het weer is grillig. Dat 2023 recordwarm was, komt door een optelsom van diverse omstandigheden: van natuurlijke variatie tot regelgeving.

Duidelijk voor klimaatwetenschappers is dat dit record ook komt door de gestage klimaatopwarming veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen.

Copernicus-directeur Carlo Buontempo zei in een persbericht: „De extremen die we de afgelopen maanden hebben waargenomen, laten zien hoe ver we nu verwijderd zijn van het klimaat waarin onze beschaving zich ontwikkelde.” Op basis van onderzoek met klimaatmodellen en paleontologische gegevens lijkt 2023 een van de warmste jaren in minstens 100.000 te zijn. „Er waren geen steden, geen boeken, geen landbouw of gedomesticeerde dieren op deze planeet de laatste keer dat de temperatuur zo hoog was.”

2023 was een „uitzonderlijk jaar waarin de klimaatrecords als dominosteentjes omvielen”, zegt Copernicus-bestuurder Samantha Burgess in een persbericht. De gevolgen van de hitte waren over heel de wereld te voelen. Dit was 2023.

Januari

Het jaar 2023 begon meteen warm.

In Nederland was het op Nieuwjaarsdag om 01.00 uur in de ochtend 15,6° in De Bilt, de warmste jaarwisseling sinds het begin van de metingen. In Europa was het gemiddeld 0,6° warmer dan de vorige warmste Nieuwjaarsdag in de dataset.

De oorzaak van de warmte in Europa was een zuidwestelijke wind die over relatief warme zeeën woei. Ook namen föhnwinden vanuit het Alpengebied warmte mee. Wanneer wind over een bergkam heen waait, stijgt langs de bergkam de lucht op waardoor die afkoelt en condenseert. Aan de andere kant van de berg daalt de lucht weer, waardoor de lucht opwarmt en verdroogt.

Voorjaar

De mondiale temperatuurrecords begonnen pas in juni te breken, maar het voorjaar van 2023 was al warmer dan gemiddeld. Wereldwijd was februari de op vijf na warmste februarimaand sinds de metingen. Voor Europa was het de op een na warmste winter. Wereldwijd stond maart 2023 op een gedeelde tweede plek van alle maartmaanden. April vierde.

Mei

In mei begonnen het natuurbrandseizoen in Canada al veel intenser dan normaal. Canada was op weg het meest verwoestende brandseizoen ooit te beleven.

Ongeveer 18 miljoen hectare land is dit jaar verbrand in Canada (ruim 10 miljoen hectare boven het vorige record), volgens het World Weather Attribution (WWA). Dat is een organisatie die extreme weersgebeurtenissen en de rol van klimaatverandering daarin onderzoekt. Bij de natuurbranden in Canada kwam dit jaar volgens satellietgegevens bijna drie keer zo veel koolstofdioxide (CO₂) vrij als bij het vorige record uit 2014.

Het warme weer speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van het extreme brandseizoen.

Door brand vrijgekomen koolstof in de atmosfeer in mei

Vanaf mei extreme toename CO₂-uitstoot door natuurbranden in Canada

Canada heeft de warmste mei en juni sinds 1940 meegemaakt. Ook de luchtvochtigheid was laag. De hete en droge omstandigheden, samen met de aanhoudende zuidoostelijke wind, zorgden ervoor dat branden zich makkelijk konden verspreiden in de provincies Alberta, British Columbia, centraal Saskatchewan en zuidwestelijke delen van de Northwest Territories. Volgens het WWA heeft klimaatverandering de kans op zulke extreme brandomstandigheden in Oost-Canada meer dan verdubbeld.

De natuurbranden verslechterden de luchtkwaliteit lokaal in Canada en in de aangrenzende Verenigde Staten, waar op sommige plekken een dreigende oranje lucht te zien was. In veel staten, waaronder Nova Scotia, New York, New Jersey en Connecticut, bleven scholen enkele dagen gesloten. In 2023 braken op verschillende plekken op de wereld intensere branden uit dan in voorgaande jaren.

Juni

Dat 2023 een uitzonderlijk warm jaar ging worden, was voor Copernicus-wetenschappers al duidelijk in juni. De temperatuurafwijking ten opzichte van het pre-industriële niveau was toen meerdere dagen op rij 1,5°C. Juni was de warmste junimaand sinds de metingen. Dat gold ook voor juli tot en met december. Juli en augustus waren zelfs de heetste maanden die überhaupt ooit gemeten werden.

Opvallend in juni was ook de temperatuur van de oppervlakte van de Noord-Atlantische Oceaan. De temperatuur steeg vanaf eind mei en bereikte in juni in het noordoostelijke deel een piek van ongeveer 1,36° boven het juni-gemiddelde. De afwijking van de temperatuur van de zee-oppervlakte was zó groot dat een wiskundige die de temperaturen van de oceanen vertaalt naar grafieken de bovengrens van de y-as moest verhogen om de afwijking van de watertemperatuur te kunnen weergeven.

Behalve klimaatverandering droeg ook natuurlijke variabiliteit bij aan de hittegolf op de Noord-Atlantische Oceaan. Zo zorgden nieuwe, strengere milieu-eisen ervoor dat schepen minder aerosolen uitstootten in de lucht boven de oceaan. Aerosolen in de lucht zorgen voor verkoeling door zonlicht te reflecteren. Doordat dit jaar minder aerosolen boven de oceaan hingen, konden meer zonnestralen de oceaan bereiken wat vermoedelijk voor opwarming zorgde.

Niet alleen de Noord-Atlantische Oceaan was warm. „Van april tot en met december was de gemiddelde zee-oppervlakte temperatuur op de wereld buitengewoon hoog”, zegt Dewi le Bars, ook KNMI-klimaatwetenschapper.

Net zoals in het vorige recordjaar 2016 speelde het regelmatig terugkerende klimaatverschijnsel El Niño een rol in de extreme hitte van 2023. In de lente waarschuwde de World Meteorological Organization (WMO), het meteorologisch bureau van de Verenigde Naties, dat El Niño was begonnen.

El Niño manifesteert zich (eens in de twee tot zeven jaar) in de Stille Oceaan rond de evenaar, tussen Zuidoost-Azië, Australië en Zuid-Amerika, maar kan voor extreem weer zorgen op plekken over heel de wereld.

In een ‘normale situatie’, in een niet-El Niño-jaar, blazen passaatwinden boven de oceaan opgewarmd oppervlaktewater van oost naar west, richting Zuidoost-Azië en Australië. Het warme water verdampt en dit draagt bij aan de moessonseizoenen in Azië en Australië. In het westen wordt het weggeduwde water aangevuld met koud water uit de diepere oceaan. Het temperatuurverschil van het oppervlaktewater in het oosten en westen kan oplopen tot 8°.

Warme Noord-Atlantische oceaan en effect El Niño

Klimaatwetenschappers weten niet precies waardoor, maar tijdens een El Niño-jaar verzwakken de passaatwinden boven de Stille Oceaan. Dan wordt minder oppervlaktewater naar het westen geduwd. Het gebied met water schuift op, oostwaarts. Bloemendaal: „Het is een kip-eiverhaal hoe El Niño nou precies ontstaat. Tijdens El Niño verplaatst warm zeewater vanaf Zuidoost-Azië richting Zuid-Amerika, waardoor de passaatwinden verzwakken. Maar andersom is ook waar: doordat de passaatwinden verzwakken, warmt het zeewater bij Zuid-Amerika op en koelt het af bij Zuidoost-Azië.” De gevolgen van El Niño zijn in ieder geval duidelijk: weerspatronen draaien zich om en het wordt heter.

Le Bars zei eerder tegen NRC: „De invloed van El Niño zal in 2024 vermoedelijk pas het sterkst zijn.”

Juli

In juli viel op dat zee-ijs extreem langzaam teruggroeide op het toen winterse Antarctica. Zo’n 10 procent langzamer dan normaal. Begin die maand was het oppervlak aan zee-ijs al ruim 2,5 miljoen vierkante kilometer kleiner. Oftewel: zestig keer het oppervlak van Nederland minder was toen minder aan ijs teruggegroeid. Begin september was het verschil dit jaar met het gemiddelde van 1981 tot 2010 in ijsoppervlak ongeveer 3,5 keer Frankrijk.

Antarctica had in heel 2023 de kleinste hoeveelheid zee-ijs ooit gemeten.

Nooit eerder was de aangroei van zee-ijs zo laag als in 2023

Zee-ijsomvang in juni vergeleken met gemiddelde 1980-2010

Op de Noordpool piekt het arctische zee-ijs doorgaans in maart. De piek van maart 2023 behoort tot de vier laagste voor de tijd van het jaar.

Augustus

Een reeks extreme hittegolven teisterde plekken over heel de wereld.

In augustus werd het in Marokko bijvoorbeeld voor het eerst warmer dan 50°C. In juli werd het 53,3° in het woestijngebied Death Valley in Californië. Het temperatuurrecord in het Spaanse Catalonië werd ook in juli verbroken: in Alt Empordà werd een temperatuur van 45,4 º gemeten. In juni kampte Mexico met de langste hittegolf sinds 2017.

Hittegolven behoren tot de dodelijkste natuurlijke bedreigingen. Elk jaar sterven duizenden mensen door aan hitte gerelateerde oorzaken, schreven WWA-wetenschappers. De hitterecords van juli in de Verenigde Staten, Mexico en Europa zouden „vrijwel onmogelijk” zijn geweest „als mensen de planeet niet hadden opgewarmd door fossiele brandstoffen te verbranden”, schreven ze.

September

In het doorgaans droge Libië zorgden stortregens van Storm Daniel in september voor doden en schade.

De storm raasde via Griekenland, Turkije en Bulgarije over de Middellandse Zee naar Libië en zorgde er daarna voor dat twee dammen braken nabij noordoostelijke kuststad Derna. Duizenden mensen kwamen om. Wijken werden in zee gespoeld.

De extreme neerslag die viel in Griekenland en Libië „is heviger geworden door klimaatverandering”, schreef het KNMI in een bericht.

Storm Daniël veroorzaakt overstromingen in Libië

Uit modelstudies volgde dat de kans op een storm zoals in Griekenland tien keer zo groot is in een wereld mét klimaatverandering dan in een wereld zonder. Voor Libië was dit vijftig zo groot. Ook maakte klimaatverandering de storm heviger, aldus het onderzoek. „De toename in de intensiteit van de neerslag komt overeen met wat we verwachten uit de theorie”, schrijft het KNMI. „Door de uitstoot van broeikasgassen is de atmosfeer warmer geworden, een warmere atmosfeer bevat meer waterdamp, meer waterdamp in de atmosfeer zorgt ervoor dat het harder gaat regenen. Daarnaast levert het warmere zeewater als het ware extra brandstof voor een storm, die daardoor verder in kracht kan toenemen.”

Oktober

In oktober stonden meteorologen versteld van orkaan Otis, die plots over de Mexicaanse badplaats Acapulco raasde. Binnen ongewoon korte tijd ontwikkelde Otis zich van een ‘gewone’ storm boven de Stille Oceaan met windkracht 8 naar een orkaan van categorie 5 (de hevigste klasse) met windsnelheden tot 265 kilometer per uur. Bloemendaal: „Dat Otis zo snel kon intensiveren, kwam doordat het zeewater veel warmer was dan normaal. De orkaan zuigt energie uit het water.”

Tientallen mensen kwamen om het leven. Stroom viel uit. Een puinhoop bleef achter.

Orkaan Otis kreeg heel snel een verwoestende kracht

November

In november werden de gevolgen van de hitte duidelijk in Madagaskar. De temperaturen waren in de maand ervoor net zo hoog als normaal in december en januari, het hoogtepunt van het warme seizoen in Madagaskar. De gevolgen werden niet direct geregistreerd, maar het is „een bekend feit dat extreme hitte in Afrikaanse landen notoir ondergerapporteerd wordt, ondanks de zeer kwetsbare bevolkingsgroepen”.

Hete nachten in Madagaskar vormden een bedreiging voor de gezondheid van miljoenen mensen en dieren in Madagaskar. De bewolking in Madagaskar kan zichzelf en hun landbouw nauwelijks beschermen tegen de hitte. Ruim 80 procent leeft in armoede. Extreem droge lucht, ook ’s nachts, maakte het moeilijk om te ademen, vooral voor kinderen. „Er zijn geen hitteactieplannen, protocollen voor vroegtijdige actie of alomvattende systemen voor vroegtijdige waarschuwing, wat wijst op een over het algemeen beperkte paraatheid voor hittegolven”, schrijven de onderzoekers.

In Algerije werd met bijna 40° de warmste nacht in Afrika ooit gemeten.

Sinds 2000 is er bijna elk jaar een hittegolf in november in Madagaskar

Einde van het jaar

2023 begon én eindigde warm. Terwijl de zomer nog moest beginnen in Brazilië, kregen inwoners van grote steden als Rio de Janeiro en São Paulo in november te maken met een gevoelstemperatuur van bijna zestig graden. Eind december kreeg Brazilie de negende hittegolf van het jaar. In Paraguay werden tegen het einde van het jaar temperaturen ruim boven de 40° graden gemeten, terwijl de zomer daar ook pas net begon.

Lees ook: verzengende hitte zou ‘vrijwel onmogelijk’ zijn geweest als ‘mensen de planeet niet hadden opgewarmd’


Lees ook: Alles wat je moet weten om het klimaatdebat te doorgronden