Als een grote zwarte spin krullen negentien kunststof poten van een headset om mijn hoofd. Het uiteinde van elke poot drukt een elektrode stevig op mijn hoofdhuid. Die gaan registreren wat er onder mijn schedeldak gebeurt. Op het scherm van een opengeklapte laptop verschijnen negentien lijnen onder elkaar. Mijn hersenactiviteit, gevangen in een EEG (elektro-encefalogram). In een kamer in het Centraal Militair Hospitaal in Utrecht belooft hersenonderzoeker Remko van Lutterveld dat hij niet naar mij zal kijken, maar naar de muur.
Ik sluit mijn ogen, voel hoe mijn benen drukken op de zitting van de bureaustoel, hoe mijn handen rusten op mijn knieën. Dan richt ik mijn aandacht op mijn ademhaling, zoals ik gewend ben tijdens meditaties. Hoe die adem mijn longen in stroomt, en er weer uit. Gedachten komen en gaan. Het doel van mediteren is – anders dan veel mensen denken – niet om te proberen aan ‘niets’ te denken; dat lukt toch niet. De bedoeling is om je gedachten voorbij te laten gaan zonder er iets van te vinden of mee te doen.
Maar mijn bedoeling vandaag is anders. Ik wil weten of het überhaupt kán. Kunnen mensen aan niets denken? Staat de gedachtenmachine ooit uit? En kunnen wetenschappers die ervaring ooit vangen?
Het is een fenomeen dat dicht bij de ultieme ‘verlichting’ komt
Ja, het kan, aan niets denken, vertelde Van Lutterveld een uurtje daarvoor, toen ik zonder headset tegenover hem aan de koffie zat. Hij heeft het zelf gezien. In een wetenschappelijke studie die hij in mei publiceerde beschrijft hij de zogeheten cessation-ervaring: een moment waarin de bewuste waarneming een paar seconden lang compleet tot stilstand komt. „Het is iets dat mensen die zeer ervaren zijn in mediteren soms rapporteren”, zegt Van Lutterveld. „Echt een onderbreking van het bewustzijn. En, anders dan tijdens bijvoorbeeld slapen, valt ook het besef van tijdsverloop weg.”
Want natuurlijk, elke dag heeft een mens een paar uur helemaal geen bewuste gedachten: tijdens het slapen. En zo zijn er nog veel meer staten waarin mensen hun bewustzijn verliezen: tijdens een epileptische aanval, in een coma of onder narcose. Maar waar ik benieuwd naar ben is of er juist in de bewuste gedachtestroom stiltes kunnen vallen.
Zo voelt het niet. De stem van mijn gedachten lijkt doorlopend tegen me te praten. Zelfs als ik uit mijn kantoorraam staar, zijn er gedachten over de mensen die over het Rokin in Amsterdam lopen, het artikel waar ik aan werk, over een opmerking van een collega. „De meeste mensen hebben vanaf het moment dat ze opstaan tot het moment dat ze in slaap vallen een commentator in hun hoofd”, zegt Van Lutterveld. Hij doet onderzoek naar de geestelijke gezondheid van militairen en naar het effect van mindfulness. Meditatie fascineert hem sinds het twintig jaar geleden op zijn pad kwam.
Lees ook
Kracht uit niks
Aan zijn onderzoek naar cessations, „meer een hobby-project”, deed Daniel Ingram mee, een Amerikaanse voormalig spoedeisendehulparts en een fervent mediteerder met duizenden uren intensieve vipassana-meditatie achter de rug. Hij ervaart zulke cessations regelmatig tijdens meditaties. „Het is een fenomeen dat dicht bij de ultieme ‘verlichting’ komt, een transformerende ervaring”, zegt Van Lutterveld. Zelf heeft hij het nog niet meegemaakt.
Ingram zat, net als ik, met een EEG-headset op zijn hoofd in diepe meditatie. De eerste zeven sessies met een drukknop in zijn hand, zodat hij kon aangeven wanneer hij had gemerkt dat hij even ‘weg’ was geweest, en de onderzoekers het bijbehorende EEG-patroon leerden herkennen. In de 37 bruikbare registraties daarna onderscheidde Van Lutterveld duidelijk wat er gebeurt tijdens zo’n gat in het bewustzijn.
Knipperen met de ogen
„Kijk.” Van Lutterveld toont een grafiek met negentien horizontale bibberlijntjes onder elkaar – tien seconden van de registraties van Ingrams brein. In het midden van de grafiek duiken de bovenste vier lijnen abrupt naar beneden, dwars door de overige lijnen heen, die ook even uitschieten. Na zes seconden zijn alle lijntjes weer vlak.
„Het ziet er dramatisch uit”, zegt hij, „maar dit signaal komt door knipperen met de ogen.” En inderdaad, als ik later met de EEG-headset op even met mijn ogen knipper, verschijnen woest piekende lijnen op het laptopscherm.
„In diepe meditatie markeert die oogknipper het moment waarop de cessation gebeurt. Het hele lijf maakt een korte schokbeweging.” In de twintig seconden vóór de oogknipper daalt in het hele brein geleidelijk de synchrone communicatie tussen hersengebieden, zag Van Lutterveld. Die werken dan tijdelijk niet meer goed samen. En in de veertig seconden na de oogknipper neemt die communicatie weer langzaam toe. „Ik was zo verbaasd. Ik had nog nooit zoiets gezien.”
Ik kom net terug van een conferentie in Japan dus ik heb een enorme jetlag
Je zou kunnen denken dat je kijkt naar de hersenactiviteit van iemand die indommelt en met een schokje wakker schrikt. Maar de hersenactiviteit van iemand die in slaap valt is anders, zegt Van Lutterveld. „Dan zie je alfahersengolven. Bij cessations zie je juist dat de alfa-activiteit afneemt, en ook dat wegvallen van de functionele connectiviteit zien we alleen in de frequentieband van de alfahersengolven, niet in andere frequenties.”
Ik hoop na de meetsessie iets te kunnen zeggen over mijn hersengolven tijdens mediteren. Zijn er alfagolven, of andere golven? Verandert daarin iets in de loop van de meditatie? Maar uit de EEG-opname valt niets zinnigs op te maken. Van Lutterveld: „Om conclusies te kunnen trekken moeten we beter meten en is uitgebreide data-analyse nodig.”
De gedachtegaten waar Van Lutterveld op jaagt, zijn alleen bereikbaar voor doorgewinterde mediteerders. Hoe zit dat voor niet-verlichte stervelingen? Kunnen die ook aan niets denken terwijl ze wakker zijn? Zeker, zegt cognitief hersenwetenschapper Athena Demertzi van de universiteit van Luik. „We hebben weliswaar de indruk dat onze geest constant bezig is met bewuste gedachten. Maar daarin zitten wel degelijk lege momenten.” Mind blanking heet dat fenomeen. Zij onderzoekt wat het precies is.
Zelf heeft ze op dit moment veel mind blanks, vertelt ze vanuit haar werkkamer aan de Universiteit van Luik tijdens een videogesprek. „Ik kom net terug van een conferentie in Japan dus ik heb een enorme jetlag. Bij vermoeidheid treden ze vaker op.” Hoe je die blanks zelf kunt opmerken is lastig uit te leggen. „Als je erop gaat letten, herken je ze steeds beter.”
Lees ook
Ons brein is een open boek dankzij de hersenscan
De vrije loop
Om erachter te komen of andere mensen aan niets denken is zo mogelijk nog moeilijker. Je kunt het alleen maar aan ze vragen. Demertzi doet dat terwijl haar proefpersonen ontspannen in een fMRI-scanner liggen. Ze mogen hun gedachten de vrije loop laten. Op gezette tijden moeten ze met een druk op een knop aangeven wat er vlak daarvoor door hun hoofd ging. „Meestal geven mensen dan aan: ik dacht aan wat we hier aan het doen zijn, of aan wat ik straks ga doen, of over waaraan ze werken. Maar soms, ongeveer 10 procent van de tijd, geven mensen aan: ‘ik weet het niet meer’, of ‘ik dacht aan niets’. Dat is een blank.”
Op hersenscans ziet Demertzi een kenmerkend patroon van hersenactiviteit bij de mind blanks. „In het hele brein zijn tijdelijk álle hersengebieden met elkaar verbonden.” Dat is normaal gesproken niet zo: meestal is er alleen veel communicatie tussen de hersengebieden die je op dat moment gebruikt en weinig communicatie tussen de andere.
Het is net als met in slaap vallen. Je kunt het niet nastreven
Tegelijkertijd zijn bij mind blanks in die sterk verbonden gebieden de hersencellen waarschijnlijk juist minder actief dan in de denkende staat. „Het is een neurologisch profiel dat niet toelaat dat we gedachten rapporteren”, legt ze uit.
Het patroon was totaal niet wat ze had verwacht. „Mijn hypothese was dat tijdens een mind blank hersenregio’s niet met elkaar communiceren, zoals bij comapatiënten. Maar mijn promovendus Sepehr Mortaheb opperde dat het juist andersom moest zijn: dat álle regio’s communiceren met elkaar. Hyperconnectiviteit. Dat zie je bij absences, momenten van bewustzijnsverlies die optreden bij epilepsie.” Tijdens die hyperconnectiviteit heeft een neuronaal signaal geen duidelijke richting, het kan overal naartoe. „Mijn promovendus had gelijk. Ik heb een weddenschap verloren maar ben heel blij. Het is een compleet nieuwe manier van denken.”
Lees ook
Wolven bij je epilepsie-aanval
Een ultrakort dutje
Opvallend genoeg past het ook bij wat Van Lutterveld ziet rondom de cessations: daar communiceren hersengebieden ook tijdelijk niet goed met elkaar.
Een mind blank is dus een mentale staat die standaard optreedt tijdens dagdromen en vrijelijk denken, toont Demertzi aan. Hoe lang en hoe vaak dat ‘niet-denken’ duurt is nog niet bekend. „Misschien wel vaker dan mensen bewust rapporteren. Misschien is het zo kort dat in onze stroom van bewuste gedachten dat gat gewoon wordt opgevuld.”
Waaróm ze optreden is de grote vraag. Mogelijk zijn ze een soort ultrakort dutje van het brein, een opfrismomentje. „We zien tijdens mind blanks op het EEG heel lokaal deltahersengolven, die je normaal alleen ziet tijdens diepe slaap.”
Demertzi wil uitzoeken of mind blanking een maat kan zijn voor cognitieve achteruitgang bij bijvoorbeeld dementie. En of mensen het wellicht kunnen cultiveren. Ook Van Lutterveld zoekt daarnaar. „Mensen die zo’n cessation ervaren hebben, kunnen daar profijt van hebben. Het is vaak een transformerende, louterende ervaring. Een soort reset, vergelijkbaar met wat mensen soms ervaren na het gebruik van psychedelica.” Ook bij het gebruik van het hallucinogene middel psilocybine treedt in het hele brein desynchronisatie op en wordt de connectiviteit tussen hersennetwerken sterker, wees een studie onlangs uit. Van Lutterveld hoopt te ontdekken hoe deze staat bij mensen makkelijker optreedt. „Want het is net als met in slaap vallen, of met de flow van topsporters. Je kunt het niet nastreven. Je kunt alleen omstandigheden scheppen, en dan kan het gebeuren.”
Aan niets denken, het kán dus wel. Alleen niet op commando. En louterende gaten in het bewustzijn krijgen we alleen als we zeer ervaren mediteerders zijn. Dat ben ik zeker niet. Op het EEG van mijn mediterende brein zijn dan ook geen bijzonderheden te zien. En toch. Zijn het de omstandigheden, thuis, op mijn meditatiekussen? Tegen het einde van een begeleide meditatie, waarin ik mijn aandacht twintig minuten op mijn ademhaling heb gericht, zegt de stem van de meditatie-app dat ik die focus los mag laten, het brein is vrij. En wat er dan gebeurt, lijkt nog het meest op een weggekatapulteerde steen die op het hoogste punt even zweeft voordat hij in vrije val naar beneden komt. Eén, twee seconden staat mijn gedachtemachine even helemaal stil.
Lees ook
Trippend in de scanner: psilocybine heeft wekenlang effect op brein
