Aartsrivalen Kaczynski en Tusk strijden over de plek van Polen in Europa

Een recordaantal van 600.000 Polen in het buitenland heeft zich laten registreren om te kunnen deelnemen aan de Poolse parlementsverkiezingen van 15 oktober. Het is tekenend voor het grote belang van deze verkiezingen. De uitslag bepaalt niet alleen de koers van Polen, maar heeft ook gevolgen voor de Europese Unie.

Polen – 41 miljoen inwoners, 30 miljoen stemgerechtigden – kan zondag twee kanten op. Een overwinning voor regeringspartij PiS (Prawo i Sprawiedliwosc, Recht en Rechtvaardigheid) betekent een voortzetting van de conservatieve en eurosceptische koers van de laatste acht jaar. Oppositiepartij KO (Koalicja Obywatelska, Burger Coalitie) staat voor een liberale en internationale lijn, inclusief herstel van de verstoorde relatie met Brussel. In recente peilingen schommelt PiS rond 36 procent van de stemmen, KO rond 30 procent.

De strijd tussen de twee leidende partijen – drie andere partijen staan elk op circa 10 procent – is de strijd tussen twee politieke veteranen. PiS wordt geleid door Jaroslaw Kaczynski (74), die de partij in 2001 met zijn tweelingbroer Lech oprichtte. Donald Tusk (66) is de voorman van de centrum-rechtse partij PO (Platforma Obywatelska, Burger Platform), de leidende partij binnen KO. Hoewel premier Mateusz Morawiecki het gezicht van de PiS-partij is, leidt Kaczynski de partij en is hij tijdens deze campagne weer op de voorgrond getreden. Kaczynski en Tusk, allebei al decennia actief in de Poolse politiek, zijn aartsvijanden. Hun duel symboliseert de politieke polarisatie in Polen. Wie zijn ze?

Gedeeld verleden

De twee opponenten hebben iets gemeen: een verleden bij de legendarische vakbond Solidarnosc (Solidariteit). In de jaren tachtig verzette de vakbond, begonnen op de scheepswerven van Tusks geboortestad Gdansk, zich met succes tegen het communistische regime. In 1980, het jaar dat Solidariteit werd opgericht, studeerde Tusk af als student geschiedenis aan de Universiteit van Gdansk. Hij richtte een studentenvereniging op die onderdeel werd van de vakbond. Zijn eerste betaalde baan was schrijven voor een blad van Solidariteit.

In een toespraak uit 2018 vertelt Tusk hoe zijn politieke bewustwording een decennium eerder begon. In december 1970 zag hij als dertienjarige hoe een demonstratie van arbeiders in Gdansk tegen prijsstijgingen met veel geweld werd neergeslagen. Tusk: „Ik was heel jong maar begreep instinctief wat er gebeurde, waar goed en kwaad was. Toen ontdekte ik voor de eerste keer dat zij die gelijk hebben niet altijd winnen.” Bij illegale herdenkingen van het neergeslagen protest ontmoette Tusk Lech Walesa, de latere vakbondsleider, Nobelprijswinnaar en eerste president van het democratische Polen die nog steeds – hij vierde onlangs zijn tachtigste verjaardag – achter Tusk staat.

Ook Kaczynski kreeg verzet tegen de onderdrukker met de paplepel ingegoten. De vader van de tweelingbroers, Jaroslaw Aleksander Kaczynski, zat bij de Armia Krajowa (het Binnenlandse Leger), de grootste verzetsgroep in Polen tegen de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog en nam deel aan de Opstand van Warschau. Een gewapende opstand vanuit de bewoners van de hoofdstad vlak voor het einde van de Tweede Wereldoorlog waarbij zeker 150.000 burgerdoden vielen. Naderhand heeft Jaroslaw Kaczynski nooit enige sympathie getoond voor Duitsland en het buurland de afgelopen jaren zelfs afgeschilderd als vijand van een soeverein Polen.

Lees ook: Poolse regeringspartij richt bij verkiezingscampagne een van haar scherpste pijlen op buurland Duitsland

Voordat de Kaczynski-tweelingsbroers politieke bekendheid verworven, waren ze als dertienjarigen bij het Poolse publiek al bekend als ‘Jacek’ (Lech) en ‘Placek’ (Jaroslaw), de twee hoofdrolspelers van een bekende kinderserie uit de jaren zestig. Beiden studeerden later rechten en werden adviseur bij de vakbond Solidarnosc. Na de eerste gedeeltelijk vrije Poolse verkiezingen in 1989 werd Jaroslaw verkozen als lid van de Senaat voor de partij van de vakbond.

Waar Solidariteit ooit zorgde voor verbinding, is de mythe rond de vakbond nu onderdeel van de polarisatie. Polen-kenner Ekke Overbeek schetste de tegenstelling al bij het dertigjarig jubileum van de vakbond in 2010 in Trouw. Tusk koestert de herinnering van breed verzet tegen het communisme, het begin van Polen als een vrij en democratisch land. Kaczynski en de oude garde van de vakbond – die nog steeds bestaat – betreuren de teloorgang van staatsbedrijven en de opkomst van liberale waarden. Afkeer van een gedeelde vijand was het enige dat de twee mannen verbond.

Polen versus Europa

Europa is het onderwerp waar de tegenstelling tussen Tusk en Kaczynski het meest zichtbaar is. Tusk en zijn kiezers wensen een Polen dat stevig verankerd is in de Europese Unie: open en liberaal in economisch opzicht, progressief in sociaal opzicht. Bij de ‘Mars van een Miljoen Harten’, een grote demonstratie van de oppositie op 1 oktober in Warschau met naar schatting 700.000 deelnemers, wapperden evenveel Europese als Poolse vlaggen.

Voor Tusk is Europa een flink deel van zijn loopbaan. Na zijn twee termijnen als Poolse premier (2007-2014) werd hij eind 2014 voorzitter van de Europese Raad en herkozen in 2017. Aansluitend was hij nog tweeëneenhalf jaar voorzitter van de centrum-rechtse EVP-fractie in het Europees Parlement. Zijn slechte Engels wekte verbazing, maar dat wist hij met een spoedcursus van vier maanden te verhelpen. Als raadsvoorzitter had Tusk zware jaren in Brussel: financiële crisis in Griekenland, migratiecrisis, Brexit, IS. Hij vroeg als een van de weinige Europese leiders aandacht voor de Russische agressie in Oekraïne in 2014.

Tusk is door zijn afkomst vertrouwd met de complexiteit van Europa. Als lid van de Kasjoebische minderheid sprak hij Duits in Polen. Zijn oma was Duits, zijn opa zat in 1944 gedwongen bij de Duitse Wehrmacht, na verblijf in concentratiekampen. De nazi-connectie van zijn grootvader kostte Tusk waarschijnlijk het presidentschap in 2005, het werd in de campagne ingezet door zijn concurrent Lech Kaczynski.

Ook probeerde Kaczynski Tusks herverkiezing als voorzitter van de Europese Raad te dwarsbomen. Maar dat mislukte faliekant: 27 EU-landen stemden vóór de herverkiezing van Tusk en alleen Polen stemde tegen. Sindsdien gebruikt Kaczynski de Europese Unie om Tusk zwart te maken.

Waar Tusk zijn heil zocht buiten de grenzen van Polen, heeft Jaroslaw Kaczynski altijd een vrij geïsoleerd leven geleid. Hij spreekt geen andere talen dan Pools, heeft geen partner of kinderen en woonde samen met zijn moeder en zijn katten in een grijze onbeduidende flat in Warschau tot haar overlijden in 2013.

Zijn blik op de Europese Unie is duidelijk: een Polexit zal er niet van komen, maar Polen moet wel „soeverein” blijven binnen de Europese Unie. Europese klimaatplannen? Dat is „groen communisme”. Kritiek van de Europese Commissie op de rechtsstaat in Polen? De EU „probeert Polen te breken en te onderwerpen aan Duitsland”. Een Europese migratiedeal? Dan wordt Polen „een tweede Lampedusa”. Hoewel Kaczynski’s retoriek duidelijk is – „we laten ons niet dicteren” – blijkt zijn regering in de praktijk vaak toch terug te krabbelen na kritiek vanuit de Europese Unie.

En dat is ook niet gek: Polen is veruit de grootste netto-ontvanger van Europese subsidies. Bovendien wacht Polen nog 35 miljard euro aan geblokkeerde coronagelden, maar dan moet het land wel een groot deel van zijn omstreden rechterlijke hervormingen terugdraaien.

Vuile campagne

Eerder dit jaar bleek hoe ver PiS wil gaan om Tusk te dwarsbomen. Een nieuwe wet laat een commissie met verregaande bevoegdheden onderzoek doen naar Russische inmenging in Polen. In het oorspronkelijke wetsvoorstel kon de commissie politici uitsluiten van verkiezingsdeelname. De ‘Lex Tusk’, volgens de oppositie bedoeld om Donald Tusk buitenspel te zetten, werd na massaal protest in een afgezwakte vorm aangenomen. PiS verwijt Tusk dat hij Polen afhankelijk heeft gemaakt van Russisch gas.

Lees ook: Met de ‘Lex Tusk’ heeft de Poolse coalitie nu de democratie in handen

Ook andere verwijten in de verkiezingscampagne hebben te maken met vermeende buitenlandse invloeden. Voor de nationalistisch ingestelde Kaczcynski is Tusk een eurofiel die Poolse bevoegdheden wil overdragen aan de Europese Unie. Elke onwenselijke maatregel uit Brussel wordt aan Tusk gekoppeld, bijvoorbeeld de recente opheffing van het importverbod voor Oekraïens graan. PiS werpt zich op als beschermer van de Poolse boeren. En is de PiS-regering zelf in opspraak, dan doen regeringsgezinde media, waaronder voornamelijk de publieke televisiezender TVP, het voorkomen alsof de oorzaak van het probleem voortkomt uit de regeerperiode van Tusk.

Beide kampen spelen op de man. Kaczynski noemde Tusk „de personificatie van het kwaad in Polen, puur kwaad”. Andersom noemt Tusk de PiS-regering steevast „corrupt” en recent zelfs een „vergif” voor de Poolse maatschappij. PiS schildert Tusk graag af als ‘de Duitser’, vanwege zijn afkomst en goede verstandhouding met oud-kanselier Angela Merkel. Een steeds terugkerend spookbeeld in de campagne is dat Tusk Polen zal uitleveren aan Duitsland, rechtstreeks of via de EU. De boodschap is dat Tusk de Poolse soevereiniteit niet zal beschermen.

Het schisma tussen de twee oud-vakbondsstrijders – dat al was opgelaaid na verschillende verkiezingscampagnes – werd definitief na de vliegramp bij Smolensk in 2010. Onderweg naar de 70-jarige herdenking van een Pools bloedbad onder het bewind van Stalin, verongelukte president Lech Kaczynski samen met 95 andere notabelen. Jaroslaw zou ook op die vlucht zitten, maar besloot thuis te blijven om voor zijn zieke moeder te zorgen. Naderhand heeft Kaczynski altijd beweerd dat de Russen achter de crash zouden zitten, met toestemming van Tusk die toen premier was. Daarvoor is nooit bewijs gevonden, maar sindsdien zijn de twee politieke kemphanen elkaars aartsvijanden.

Al wordt hun politieke gevecht via de media uitgevochten. Een debat tussen de twee heeft niet meer plaatsgevonden sinds 2007, toen zo’n confrontatie desastreus afliep voor Kaczynski en Tusk hem verving als premier. En het zal er tijdens deze campagne ook niet komen. Kaczynski kwam niet naar het enige televisiedebat dat deze week plaatsvond, omdat hij al een bijeenkomst had in het kleine stadje Przysucha om te praten over „een veilig platteland”.