Op de tentoonstelling Anne Frank The Exhibition in New York ligt een brief in het Engels, die vader Otto Frank op 20 april 1973 schreef aan een groep schoolkinderen uit New York. Een sympathieke brief waarin hij hen bedankt voor hun aan Anne gerichte brieven. Een opmerkelijke brief ook omdat hij nader ingaat op de verhouding tussen Anne en haar moeder, tevens zijn vrouw.
Otto constateert dat sommige briefschrijvers zich sterk identificeerden met Anne, maar dat anderen met haar soms stevig van mening verschilden, bijvoorbeeld waar het haar relatie met haar moeder betrof. Zo konden zij niet begrijpen dat Anne haar moeder zo ruw kwetste door te weigeren samen met haar te bidden. Otto keurt dat in zijn brief ook af, maar vraagt tegelijk begrip voor haar omdat een mens nu eenmaal soms emotioneel reageert zonder na te denken. Hij voegt eraan toe: „Jullie zullen hebben gemerkt dat Anne later in haar dagboek schrijft dat ze beseft hoe vaak ze haar moeder verkeerd heeft bejegend. In de loop van de twee jaar in de onderduik ontwikkelde ze een zeer sterke zelfkritiek.”
Klopte dit wel helemaal, vroeg ik me af. Ik had het dagboek te lang geleden gelezen om te kunnen oordelen, dus moest ik opnieuw het boek De Dagboeken van Anne Frank uit 1986 raadplegen; het bevat de drie versies van het dagboek van Anne. De samenstellers merken terloops op dat Otto Frank een aantal opmerkingen van Anne over zijn overleden vrouw in zijn versie wegliet.
Wat mij al bij vluchtige herlezing opviel, was het grote aantal keren dat Anne een zekere afkeer van haar moeder uit. Op 3 oktober 1942 schrijft ze deze typerende passage in haar oorspronkelijke versie: „Moeder kan ik nu eenmaal niet uitstaan, en ik moet me met geweld dwingen, haar niet altijd af te snauwen en kalm te blijven, ik zou haar wel zo in haar gezicht kunnen slaan, ik weet niet hoe het komt dat ik zo een verschrikkelijke antipathie tegen haar heb.”
En ja, er zijn ook enkele passages waarin Anne enig berouw toont, zoals haar vader schrijft, maar die wegen nauwelijks op tegen de blijken van afwijzing die blijven terugkeren. Ik noteer: „Ik begreep dat ik moeder kan missen, helemaal en volledig, dat deed pijn…” (7 maart 1944), (…) behalve dat ik met de dag koeler en minachtender tegenover Moeder sta” (16 maart 1944), „Als ik van iemand houd, moet ik in de eerste plaats bewondering voor hem hebben, bewondering en respect en deze twee vereisten mis ik bij moeder volkomen!” (17 maart 1944), „Ik mag me in m’n onverschilligheid en minachting tegenover haar niet te ver laten gaan.” (20 maart 1944). „Moeder is tegen me en ik tegen haar, Vader sluit voor de stille strijd tussen moeder en mij z’n ogen. Moeder is verdrietig daar zij nog van mij houdt, ik ben helemaal niet verdrietig, daar zij voor mij afgedaan heeft.” (28 maart 1944.)
Kortom, het beeld dat Otto Frank schetst van de houding van Anne tegenover haar moeder lijkt mij te positief. Hier is de wens een gedachte van de vader. Anne was bepaald geen moederskind.
Dat dagboek is trouwens de moeite van een grondige herlezing waard. Anne had kijk op mensen en veel taalgevoel, ze zou een goede schrijver zijn geworden. „Liefste Kit, Kun jij me misschien vertellen hoe het komt dat de mensen zo angstvallig hun innerlijk verbergen?”
Een keerpunt in de Duitse politiek, een historische gebeurtenis, het begin van een nieuw tijdperk. Duitse media en politici buitelen over elkaar heen om het belang van de woensdag aangenomen CDU-motie te duiden – de één in positieve zin, de ander in negatieve zin. De motie, die de regering oproept tot een strenger asielbeleid, werd aangenomen met steun van de radicaal-rechtse AfD. Zoiets was tot deze week ondenkbaar in de Duitse politiek en heeft onvermijdelijk invloed op de verkiezingen over drie weken. Honderden mensen protesteerden woensdag bij het partijkantoor van de CDU.
Kost dit de CDU stemmen, van kiezers die iedere toenadering tot de AfD verwerpen? Of winnen de christendemocraten juist stemmen van kiezers die naar de AfD neigen maar nu zien dat hun standpunten ook door een ‘degelijke’ partij worden vertegenwoordigd? In de campagne richt de CDU zich vooral op die laatste groep: de partij presenteert zich als ‘democratisch alternatief’ voor de AfD.
Hajo Funke, politicoloog aan de Freie Universität Berlin (FU) en gespecialiseerd in rechtsextremisme, verwacht dat het percentage overstappers van AfD naar CDU gering zal zijn – groter zal de verschuiving van CDU naar SPD en de Groenen zijn. „Zeker is dat de CDU hierdoor stemmen verliest van gematigde kiezers. Dat kan, als de CDU zo doorgaat, oplopen tot een derde van de stemmen.”
Momenteel staat de CDU in de peilingen op kop met 30 procent van de stemmen, gevolgd door de AfD met 20 procent. Een daling van de CDUkan voordelig zijn voor de AfD: het kan de voorsprong van de CDU verkleinen of zelfs een inhaalslag van AfD betekenen. Een mogelijkheid is dat kiezers die twijfelen tussen CDU en AfD zich juist gelegitimeerd voelen AfD te stemmen – de partij krijgt nu invloed in de Bondsdag, en dat dankzij een traditionele partij als CDU.
Funke gaat daar echter niet vanuit. „Het grootste deel van de Duitse bevolking kent een diepgewortelde terughoudendheid om terug te keren naar de donkerste dagen van onze geschiedenis.” De „overwinningsmentaliteit” van de AfD, die de aangenomen motie als grote triomf vierde, kan de partij een paar procentpunt opleveren. Maar volgens Funke niet meer dan dat.
Het grootste deel van de Duitse bevolking kent een diepgewortelde terughoudendheid om terug te keren naar de donkerste dagen van onze geschiedenis
Opschorten gezinshereniging
Wat mogelijke CDU-kiezers gaan doen, hangt voor een groot deel af van een volgende stemming: vrijdag stemt de Bondsdag over een wetsvoorstel van de CDU die de „toestroom van buitenlanders” naar Duitsland moet beperken, door bijvoorbeeld gezinshereniging op te schorten en uitzettingen door de politie makkelijker te maken. Ook voor dit voorstel heeft de CDU steun van de AfD nodig.
Deze stemming is in zekere zin van groter belang: het gaat om een wetsvoorstel. De motie van woensdag was een niet-bindende oproep aan de regering.
Ook binnen de partij zelf woedt een hevig debat over de strategie om met steun van de AfD moties door de Bondsdag te loodsen. Voormalig bondskanselier en partijprominent Angela Merkel veroordeelde donderdag de beslissing van Merz om AfD een beslissende rol te laten spelen in de Bondsdag. Merkel benadrukte de afspraak om met andere partijen meerderheden te zoeken zodat een partij nooit afhankelijk zou worden van de AfD. Dat Merz daar nu van afwijkt, noemt zij „verkeerd”. De uitspraak van Merkel is opmerkelijk: ze mengt zich sinds haar aftreden nog nauwelijks in het politieke debat en liet zich niet eerder negatief uit over haar eigen partij.
„Merz verdeelt de partij”, zegt Funke. Volgens hem heeft de CDU verschillende facties: sociaal, christelijk, liberaal, conservatief. „Die waren altijd geïntegreerd in de partij. Maar nu laat Merz delen daarvan achter.”
De voorstellen van de CDU, die het recht op asiel inperken, en de steun daarvoor van de AfD symboliseren de rechtsere, conservatievere koers van de partij sinds de aanstelling van Merz als partijleider. Dat markeert een verschil met Merkel die zich gematigd en verbindend opstelde in het politieke midden. Sinds haar vertrek worstelt een deel van de achterban met de nieuwe koers – dat deel kan nu mogelijk afhaken.
Bondskanselier en SPD-leider Olaf Scholz (l) luistert naar het betoog van CDU-fractievoorzitter Friedrich Merz tijdens het debat in de Bondsdag woensdag.Foto Liesa Johannssen/Reuters
Strategie van Merz
De schade kan beperkt worden, zegt Funke, als Merz ervoor kiest deze strategie niet door te zetten en vrijdag niet weer een stemming in de Bondsdag wint met steun van AfD. Merkels kritiek, andere interne kritiek en ook een oproep van Duitse kerken tegen samenwerkingen met radicaal-rechts kan Merz van gedachten doen veranderen, denkt Funke.
De vraag is wat de recente ontwikkelingen betekenen voor een mogelijke coalitie na de verkiezingen. Als CDU de grootste partij wordt, zal het moeten samenwerken. Kanselierskandidaat Friedrich Merz heeft meermaals uitdrukkelijk gezegd géén coalitie met de AfD te zullen vormen. Andere partijen vragen zich af hoeveel die belofte na woensdag nog waard is.
Demonstranten voor het hoofdkantoor van de CDU in Berlijn na de stemming in de Bondsdag. Foto Annegret Hilse/Reuters
Harde woorden
In Nederland zit radicaal-rechts in de regeringscoalitie en ook in Oostenrijk is de kans daarop groot. Voor Duitsland acht politicoloog Funke dat onwaarschijnlijk. „Ondanks de breuk die de CDU deze dagen laat zien, zal die partij niet met de AfD regeren.” Maar los van samenwerking tussen CDU en AfD zet de motie van woensdag de verhoudingen tussen CDU en mogelijke coalitiepartners, zoals de Groenen en SPD, op scherp.
Zowel voor als na de stemming woensdag gingen harde woorden over en weer tussen de partijen. Merz verweet regeringspartijen Groenen en SPD hem te dwingen tot steun van AfD door zijn moties niet te steunen. Olaf Scholz, huidig bondskanselier en SPD-leider, noemde de motie een „onvergeeflijke fout”, de jongerenpartij van de Groenen riep de moederpartij op geen coalitie met CDU te vormen. Volgens de kanselierskandidaat van die partij, Robert Habeck, heeft CDU hiermee het politieke midden afgeschaft.
„Merz heeft hiermee inderdaad meer afstand tot de andere partijen gecreëerd”, zegt Funke. „Dat maakt het moeilijker een regering te vormen: hij is een ongeleid projectiel. Maar ik verwacht niet dat hij deze koers doorzet.”
Lees ook
Waarom de klassiek-conservatieve CDU-leider Friedrich Merz nu het tij in Duitsland mee heeft
Het is een „verdrietige gebeurtenis”, stellen de onderzoekers van de situatie van een tienjarig meisje dat door haar pleegouders in Vlaardingen vermoedelijk enkele jaren zwaar werd mishandeld. „Dit onderzoek heeft een diepe indruk op ons achtergelaten”, stelt hoofdinspecteur Angela van der Putten van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, die samen met de Inspectie Justitie en Veiligheid donderdag heeft geconcludeerd dat twee hulpverlenende instanties het meisje „aan haar lot overgelaten” hebben.
De jeugdhulporganisaties Enver en de William Schrikker Stichting „hebben onvoldoende acties ondernomen na signalen over onveiligheid van het meisje binnen het pleeggezin”, aldus de inspecties. „Het meisje vertelde dat ze werd mishandeld en dat ze niet werd geloofd. Er is onvoldoende met haar gesproken en er is onvoldoende naar haar geluisterd.”
Het onderzoek beslaat de periode van de uithuisplaatsing van het meisje in oktober 2021 tot eind mei vorig jaar, toen zij „met ernstig letsel en symptomen van mishandeling en verwaarlozing” werd opgenomen in het ziekenhuis.
Het meisje verbleef twee jaar in het pleeggezin in Vlaardingen, nadat de rechter eerder had bepaald dat zij en haar zusje niet meer bij haar biologische moeder konden wonen omdat een „veilige en stabiele opvoedomgeving” ontbrak. „Wij stellen vast dat de hulpverlening aan haar ernstig tekort geschoten is”, schrijven de inspecties nu. „Het meisje is onvoldoende gehoord en gezien. Dat we moeten vaststellen dat de situatie van dit meisje tijdens het verblijf in het pleeggezin heeft kunnen ontstaan, voortduren en verergeren doordat de hulpverlening aan haar langdurig en veelvuldig tekort schoot, is onvoorstelbaar schrijnend.”
Lees ook
De Kinderbescherming zei dat het 10-jarige meisje het ‘fijn’ had bij Daisy en John in Vlaardingen
Tunnelvisie
Wie de „zakelijke weergave” van de gebeurtenissen leest, wordt het koud om het hart. Er waren volgens het onderzoek signalen van „fysiek geweld” door de pleegvader, „seksueel misbruik” en signalen dat het meisje „mensonterend” werd behandeld. Het meisje had al in de zomer van 2022 „verschillende mensen” verteld over misbruik door de pleegvader. Ruim een jaar later, in december 2023, vertelde het meisje in een supermarkt aan de politie, en later aan mensen op straat en op school, dat zij ernstig was mishandeld. Haar pleegmoeder had op school een filmpje laten zien waarop het meisje „met haar hoofd op de grond bonkte”. Ook kreeg zij ondanks haar uitdrukkelijke wens haar zusje, die elders was geplaatst maar later weer naar haar biologische moeder was teruggekeerd, niet te zien.
Nog schokkender is dat de jeugdhulpverlenende organisaties bij voortduring niet thuis gaven. Zo’n twintig keer kwalificeren de onderzoekers de handelwijze van de beide organisaties, en ook van de Raad voor de Kinderbescherming die steken heeft laten vallen, in hun rapport als „onnavolgbaar” of „niet navolgbaar”.
Dat lijkt niet overdreven. Meermaals hebben de beide organisaties niet gehandeld volgens hun eigen protocollen, handleidingen en richtlijnen, en was er sprake van „onprofessioneel” handelen. Na signalen van onveiligheid en na ontkenning door de pleegouders dat er van mishandeling sprake was, veronderstelden hulpverleners dat wat het meisje vertelde „niet waar” was en dat zij verhalen „verzon”, aldus de inspecties. „Deze aanname is op meerdere cruciale momenten niet geobjectiveerd als gevolg van vooringenomenheid en een tunnelvisie bij de medewerkers.”
Diezelfde tunnelvisie speelde een rol bij de beoordeling van de pleegouders, eerder gescreend, in wie de jeugdhulpverleners en de kinderbeschermers een groot vertrouwen hadden – ook al waren eerder twee broertjes na meldingen van de broertjes over fysieke en emotionele mishandeling door een andere organisatie bij het pleeggezin weggehaald, en wisten de hulpverleners dat de pleegvader „opvliegend” kon zijn. Dat de pleegouders een „defensieve en soms aanvallende houding” aannamen en er ook sprake was van „veelal chaotische optreden” gaf de hulpverleners „een gevoel van onmacht”. Het meisje kreeg geen hulp. Vijf maanden lang, vanaf december 2023, hadden de organisaties geen enkel beeld van de situatie. „Het meisje leefde in deze periode volledig geïsoleerd binnen het pleeggezin.”
Dat de hulpverleners de pleegouders lang de hand boven het hoofd hielden, had wellicht ook te maken met een van de pleegzorgbegeleiders, die door de pleegouders als „een vriend” werd beschouwd. De inspecties concluderen „dat de professionele afstand tussen de pleegzorgbegeleider en pleegouders onvoldoende was”. De begeleider is door pleegzorgorganisatie Enver op non-actief gesteld.
Screening
De vraag is of deze zaak de jeugdbescherming in Nederland tekent. De inspecties schrijven zelf „al jarenlang ernstige zorgen over de hulp en bescherming aan kwetsbare kinderen” te hebben. Sinds een half jaar houden de inspecties intensiever toezicht op de instellingen voor jeugdbescherming. Daar komt nu een „thematisch toezicht” bij, naar de pleegzorg.
Het kabinet is geschokt door de bevindingen van de inspecties, schrijven vier bewindslieden in een Kamerbrief. Zij willen dat er verbeteringen worden doorgevoerd in de jeugdhulpsector om te voorkomen dat het opnieuw mis kan gaan met kinderen die aan de pleegzorg zijn toevertrouwd. De bewindslieden overwegen bijvoorbeeld om scholen te verplichten bij twijfel altijd advies te vragen aan Veilig Thuis. Daarnaast vinden ze dat de screening van pleegouders beter moet.
Jeugdhulporganisatie Enver laat weten dat „alle medewerkers intens verdrietig en geschokt” zijn over wat het meisje is overkomen. „De maatschappelijke verontwaardiging is groot en die voelen wij ook.” De organisatie is onder verscherpt toezicht van de inspectie gesteld, maar laat alvast weten „diverse concrete verbetermaatregelen” te hebben doorgevoerd die „nog meer nadruk” hebben gekregen. „Kinderen en ouders moeten erop kunnen vertrouwen dat ze op een veilige plek passende en goede hulp krijgen.”
Ook de William Schrikker Stichting onderschrijft dat men in deze casus tekort is geschoten. „Dat raakt ook ons diep en staat ver af van de standaarden die wij als organisatie hoog willen houden.”
Het betoog van de officier van justitie tegen Fouad L., verdacht van het doodschieten van zijn buurvrouw Marlous (39), haar dochter Romy (14) en zijn docent en arts Jurgen Damen (43), begint op een onalledaagse wijze. In de rechtszaal in Rotterdam toont justitie een compilatie van beelden die beveiligingscamera’s op verschillende plekken maakten van de gewelddadigheden die zich op 28 september 2023 in de Maasstad afspeelden.
Het zijn tien minuten uit de dag van een moordenaar. De 33-jarige Fouad is om 5.00 uur opgestaan en vastbesloten dat hij deze zomerse donderdag de dodelijke wraakoefening zal uitvoeren tegen mensen die hij medeverantwoordelijk acht voor het feit dat hij – na klachten van buurtgenoten en de wijkagent over dierenmishandeling, overlastgevend alcoholgebruik en vreemd gedrag – de opleiding tot arts in het Erasmus MC, na ruim tien jaar studie, niet mag afmaken.
Deskundigen adviseren om de verdachte verminderd toerekeningsvatbaar te achten
Te zien op de beelden is hoe Fouad rond het middaguur van huis naar het ziekenhuis fietst. Hij wil zeker weten dat Damen die dag college geeft. Op beelden is te zien hoe hij en even later ook de docent de faculteit binnengaan. Op de volgende opname stalt Fouad zijn motor op een plek die twee straten is verwijderd van zijn huis. Even na 14.00 uur beginnen de gruwelijkheden. Fouad belt aan bij zijn buurvrouw. Romy doet open en wordt meteen doodgeschoten. Dan loopt hij terug naar zijn woning en steekt de bakken met benzine aan die hij daar heeft neergezet. De gaskraan staat ook open. Fouad loopt dan opnieuw naar de buren en schiet met zeven kogels Marlous dood.
Daarna fietst Fouad naar waar zijn motor staat. Hij heeft bedacht dat de politie op zoek zal gaan naar een verdachte fietser, zodat hij ongemoeid met de motor op weg kan naar de volgende moordplek.
Bij het Erasmus MC loopt hij het leslokaal van Damen binnen. „Jurgen, je tijd is gekomen”, zegt Fouad en schiet hem voor de ogen van zijn studenten dood. Daarna is hij druk met het uitzetten van sprinklerinstallaties en werpt hij molotovcocktails in een studiezaal, waardoor een vlammenzee ontstaat. Eenmaal buiten ziet hij een agent van het arrestatieteam. „Hij loopt naar hem toe en maakt zich kenbaar als degene die ze zoeken”, vertelt officier van justitie Wendy van den Berg.
Lees ook
Fouad L. vierde zijn frustraties bot op dieren en droomde ervan dokter te worden
‘Koelbloedig’
Wat het meest opvalt aan de beelden is de volstrekt kalme wijze waarop Fouad het moorden en brandstichten uitvoert. Alsof hij boodschappen doet in de buurtsuper. De verdachte kijkt in de rechtbank trouwens niet naar de beelden die op grote schermen, links en rechts van hem, worden getoond. Hij staart bewegingsloos voor zich uit. Af en toe bladert hij in het requisitoir dat hij voor aanvang krijgt uitgereikt.
Hij is in de zaal net zo stoïcijns als op de dag van het onheil, zegt het OM. Na zijn aanhouding legde hij ook meteen een uitvoerige bekentenis af, tien pagina’s tekst. „Het koelbloedig uitvoeren van een missie”, noemde hij zijn actie, aldus officier van justitie Max van den Berg. Een paar dagen na de moorden toont Fouad zich in een gesprek met een psycholoog op het politiebureau „zelfs vrolijk”. Alleen de dood van zijn konijn raakt hem.
De verdachte is elf weken geobserveerd door gedragsdeskundigen en werkte mee aan gesprekken. Hij wilde geen namen geven van vrienden en bekenden die over hem gehoord konden worden. Justitie denkt dat hij ook geen vrienden heeft. Familieleden van de verdachte weigerden mee te werken aan het onderzoek.
Een paar dagen na de moorden toont Fouad zich in een gesprek met een psycholoog op het politiebureau ‘zelfs vrolijk’
De deskundigen stellen vast dat Fouad „een autismespectrumstoornis” heeft. Die aandoening kenmerkt zich door een onvermogen op het gebied van communicatie en sociaal begrip. „Verdachte heeft moeite met sociale contacten”, aldus het OM. Daarnaast is sprake van starheid, van rigiditeit in het denken.
Tijdens zijn studie medicijnen bleek hij niet goed in staat contact te leggen met patiënten en botste hij regelmatig met docenten. Door dergelijke problemen ontstond studievertraging. Fouad raakte aan de drank en werd steeds bozer en gefrustreerder. Hij mishandelde dieren en werd hiervoor tot een taakstraf veroordeeld. „Deskundigen adviseren om de verdachte verminderd toerekeningsvatbaar te achten”, aldus het OM.
De gedragsdeskundigen schatten in dat sprake is van herhalingsgevaar. „Ze zien een man die nog steeds heel boos en gefrustreerd is over het niet verkrijgen van zijn artsendiploma. Hij verwijt dit de mensen die hij daarvoor verantwoordelijk houdt in onverminderde mate en vermoedelijk zal hij na afloop van zijn detentie dezelfde gevoelens hebben en emoties ervaren”, zegt Max van den Berg.
Dwangverpleging
Mede om die reden vindt het OM maximale en effectieve vergelding gepast. Levenslange gevangenisstraf is op zijn plaats. Maar dat betekent dat na 25 jaar een herbeoordeling volgt om te bezien of de verdachte in aanmerking komt voor terugkeer in de samenleving. Om die reden eist het OM een straf van dertig jaar cel en tbs met dwangverpleging.
Fouad maakt aan het eind van de zitting geen gebruik van het laatste woord. Er volgt ook geen spijtbetuiging. „Ik voeg mij naar wat mijn advocaat heeft gezegd”, is het enige dat hij kwijt wil. Zijn advocaat Marlin Nolte vraagt om een mildere bestraffing dan door het OM gevraagd. Haar cliënt heeft last van stoornissen en is dus verminderd toerekeningsvatbaar.
De rechtbank doet 21 februari uitspraak.
Lees ook
‘Tbs is als de samenleving: voor iedereen andere regels, logica is ver te zoeken, maar je moet uiteindelijk meedraaien’
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393937-3adb28.jpg|https://images.nrc.nl/MnmtXZZD6_30WG0M0NUJ0BS6et8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393937-3adb28.jpg|https://images.nrc.nl/5kfuT-gOT4WXSvOt8MUmKK1y9JM=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393937-3adb28.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393952-2d576a.jpg|https://images.nrc.nl/7K_bbr232jYe5oFf8K6j0js9Pto=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393952-2d576a.jpg|https://images.nrc.nl/PQp5Oordq2NpwVnwYSYFgVJnHS4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127393952-2d576a.jpg)
