De goede raad over wat te doen bij onweer is alom bekend: ga niet onder een boom staan, want de bliksem zoekt het hoogste punt op. Ga niet zwemmen of in bad, want water geleidt als de beste. En trek stekkers uit het stopcontact, want de bliksem kan je apparaten vernielen. Maar klopt dat laatste wel? Als je apparaten uit staan, loopt er toch geen stroom doorheen?
Op het populaire vragenforum Reddit schrijft ene Jonas: „Ik herinner me goed dat er een keer een bolbliksem door onze straat vloog. Dat ding vernielde ons koffiezetapparaat en mijn vaste computer. Sindsdien neem ik het zekere voor het onzekere.” Een anonieme schrijver meldt: „Ik heb een keer een blikseminslag gehad in mijn huis en was heel blij dat ik al sinds mijn kindertijd de stekkers eruit haal bij onweer. Alleen de cv-ketel was van binnen gefrituurd.”
De website van de brandweer is ondubbelzinnig: „Trek tijdens onweer de stekkers uit het stopcontact. Met overspanningsbeveiliging voor stekkers en kabels zijn je apparaten ook veilig als je niet thuis bent tijdens onweer.” Want: „De bliksem hoeft niet eens direct in te slaan op je huis. Als een boom naast je huis wordt geraakt, kan de spanning zich via de leidingen in de grond naar je huis verplaatsen en doorslaan op je elektrische apparaten.”
Het verhaal klopt, zegt fysicus Sander Nijdam, maar: „De kans dat het misgaat is heel klein.” Aan de TU Eindhoven onderzoekt Nijdam de eigenschappen en toepassingen van ontladingen. Voor de Universiteit van Nederland gaf hij een online college over het ontstaan van bliksem.
Bliksem, legt hij daarin uit, is een elektrische ontlading van spanning die ontstaat in een wolk. Die spanning ontstaat doordat ijsdeeltjes in de wolk voortdurend met elkaar botsen, waarbij de kleinere deeltjes (losse ijskristallen) een klein beetje negatieve lading overdragen op de grotere deeltjes (hagelstenen). De lichte, nu positief geladen ijskristallen worden door opstijgende warme lucht gescheiden van de zwaardere, negatief geladen hagelstenen. Die ruimtelijke ladingscheiding zorgt voor een hoogspanning in de wolk, die kan oplopen tot tientallen miljarden volts. Die ontlaadt in de vorm van bliksem, waarbij de spanning ‘wegloopt’ via de lucht en de aarde.
Ondergrondse kabels
Als de bliksem inslaat, vertelt Nijdam nu aan NRC, is de spanning op die plek niet meer miljarden volts (door de weerstand van de lucht is al veel spanning verloren gegaan), maar wel nog steeds duizenden. „Die spanning verspreidt zich via ondergrondse kabels makkelijker dan via de grond. Zo kunnen ook je apparaten onder veel te hoge spanning komen te staan.”
Maar – spanning is toch niet hetzelfde als stroom? Hoe gaan apparaten kapot van spanning? Nijdam vergelijkt het met wat er gebeurt als je een gewone tuinslang aansluit op een hogedrukreiniger. „Door de hoge waterdruk komt er veel teveel spanning op die tuinslang te staan, ook al stroomt er geen water doorheen. Wordt de druk te hoog, dan knapt de slang en stroomt het water weg.”
Je kabels, schakelaars en apparaten zijn ontworpen voor 240 volt, niet voor duizenden volts. „Daardoor ‘klapt’ de elektronica, en gaat er toch stroom lopen, ook al staat het apparaat uit. Door de veel te sterke stroom kan er ook brand ontstaan.”
En, trekt Nijdam zelf ook zijn stekkers eruit bij onweer? „Nee. Het is een goed advies, maar de kans dat er iets gebeurt is minimaal.”
