De tas is waterdicht en lijkt op een vis. Je stopt je kleren en je telefoon erin, gespt de vis om en stapt in de rivier. Rheinschwimmen is een van de zomerse genoegens in Basel: je stroomafwaarts laten drijven met je Wickelfisch. Langs twee oevers van de Rijn dobberen ze op mooie dagen onder de stenen en ijzeren bruggen de hele dag voorbij met zo’n gele, groene, rode of knalpaarse vis-tas als boei.
Op deze grauwe middag in maart schuiven alleen wat meeuwen richting Lobith, om hun as draaiend in kolken en rimpelingen. In het midden van het vaarwater werkt zich een binnenvaarttanker stroomopwaarts, dieselrook boven een furieus kielzog.
Van de Griekse filosoof Heraclitus, die in de zesde eeuw voor Christus leefde, is niet veel bewaard gebleven, behalve een paar uitdrukkingen. ‘Panta rhei’, alles stroomt, is er één van. ‘Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier stappen’ is een andere. Die laatste wordt wel gezien als metafoor van de tijd: het water mag hetzelfde ogen, maar het is steeds nieuw water dat voorbij komt.
Misschien is Rijnzwemmen wel zo’n verrukkelijke bezigheid omdat de tijd even stil lijkt te staan. Want waar jij meedrijft met het water is het wel degelijk steeds dezelfde rivier. Zo bezien versnel je de tijd als je méézwemt. En wie tegen de stroom in probeert te zwemmen, remt de klok.
Basel is een goede plaats om over de tijd te mijmeren. Mensen die uitzichtloos lijden kunnen vanouds in Zwitserland strenge euthanasiewetgeving in hun eigen land ontvluchten. Exit, een van de organisaties die daarbij helpt, is onder meer in Basel gevestigd. Pegasos, waar je ook terecht kunt als je ‘levensmoe’ bent, koos recenter eveneens Basel als thuis.
Ook het omgekeerde gebeurt in Basel. Novartis en Roche, twee Zwitserse farmaciereuzen, doen er pal naast de Rijn onderzoek naar het proces van veroudering. En naar medicijnen waarmee de menselijke levensduur mogelijk is te verlengen – wereldwijd een enorme groeisector.
Vergezichten
Wie wil weten hoever de verouderingswetenschap is gevorderd, en welke duizelingwekkende ethische en filosofische vergezichten het oproept als we de klok van ons lichaam niet alleen kunnen vertragen maar daadwerkelijk zouden kunnen terugdraaien, kan óók terecht in Basel. Bij Kulturstiftung Basel H. Geiger (KBH.G), een jonge openbare kunstinstelling tussen de gevestigde musea, is vanaf deze maand de tentoonstelling The End of Aging te zien. Curator is Michael Schindhelm, in 1960 geboren in de toenmalige DDR en opgeleid als scheikundige, ontpopte zich na de val van de Muur tot schrijver en theaterman. Hij leidde meer dan tien jaar Theater Basel, was intendant van de drie Berlijnse operahuizen. En sinds een paar jaar maakt hij films.
Om te zien wat zijn tentoonstelling behelst, had je begin maart nog al je fantasie nodig in de zalen waar het naar zaagsel ruikt en werklui in de weer zijn met nietpistolen en datakabels. Maar de films die het hart ervan zullen vormen, zijn intussen opgenomen, zegt Schindhelm (63), „korte films over een leven zonder biologische dood die vanuit de toekomst het nu bereiken”.
Zo is er een Japans tienermeisje dat claimt 106 jaar oud te zijn maar is teruggekeerd in het lichaam waarin ze zich ooit het prettigst heeft gevoeld. En een video van mensen die praten met ‘hun latere ik’ dat hun vanuit de toekomst instructies geeft om het tot daar te halen. Zeker, het is fantasie, sciencefiction, maar als je „extrapoleert van wat we nu weten, kom je bij zulke vragen uit”, zegt Schindhelm. „Alle sciencefiction is een projectie van onze hoop en zorgen uit het heden, en dat noemen we de toekomst.”
Zijn films zullen te zien zijn op monitors in een dystopisch theaterdecor: een verlaten ziekenhuis. Na verschillende ruimtes, waaronder een laboratorium en een operatiekamer, bereiken bezoekers ten slotte wat Schindhelm de „recovery room van het ziekenhuis” noemt. „Daar kunnen ze bijkomen van mijn fictie en kijken naar wat echte wetenschappers te zeggen hebben.” Dat kan in de vorm van gefilmde interviews en via animaties en visualisaties van „de biologische nano-wereld”, waarmee Schindhelm tijdens de Covid-pandemie naam heeft gemaakt. „Dat iedereen zich nu een voorstelling kan maken van dat virus komt doordat we een artistieke benadering losgelaten hebben op de wetenschap. Een virus heeft niet van die Jeff Koons-kleuren, beweegt ook niet zo, die animaties zijn fictie, maar je begrijpt dan wel hoe het werkt.”
Onder de geïnterviewde verouderingswetenschappers: Nobelprijswinnaar Venky Ramakrishan, een Brits-Amerikaanse moleculair bioloog die juist vorige maand het boek Why We Die: The New Science of Ageing and the Quest for Immortality publiceerde. En Michael Hall, een Amerikaans-Zwitserse hoogleraar aan het Biozentrum van de Universiteit van Basel, die in 1991 het eiwit ‘TOR’ ontdekte, een cruciale schakel in het web van verouderingsprocessen, waarvan veel wordt verwacht.
Pasgeborene
Langer leven is al een feit. In het rijke Westen stijgt de levensverwachting voor een pasgeborene elke tien jaar gemiddeld met tweeënhalf jaar, en ook in armere landen worden mensen gemiddeld steeds ouder. Door het uitbannen van veelvoorkomende doodsoorzaken zoals besmettelijke ziekten, door betere hygiëne, en vooruitgang in de medische wetenschap in het algemeen. En wie besluit dingen na te laten waarmee je het einde versneld dichterbij brengt, zoals roken, alcohol drinken en stilzitten, vergroot ook de kans om langer te leven,
„De Zotheid verlengt de jeugd en weert de ouderdom”, schreef Erasmus (1466-1536). In het Kunstmuseum van Basel hangen portretten die Hans Holbein de Jongere van hem schilderde in de jaren dat de Rotterdamse humanist in die stad woonde. Hij ligt begraven in een zijbeuk van de Baselse Münsterkerk onder een blok roze marmer.
Hoewel Erasmus het spottend bedoelde – zijn hoofdpersoon is immers de Zotheid – lijken steeds meer mensen zijn adagium in praktijk te willen brengen. Waarschijnlijk is het ergens in de jaren zestig van de vorige eeuw begonnen met een generatie pre-boomers die besloot forever young te blijven. Eerst in hun keuze van muziek en kleding en hun afkeer van autoriteiten, later met fanatiek trainen en een ultragezond dieet, en tenslotte met plastische chirurgie en exotische supplementen. Eerst in Californië en intussen overal wel.
„I refuse to get old, op een T-shirt of bumpersticker – dat was altijd ironisch bedoeld, maar tegenwoordig is het een mission statement”, schrijft de Britse journalist Catherine Mayer in haar boek Amortality, The Pleasures and Perils of Living Agelessly (2011), een onderzoek naar de lifestyle die vergankelijkheid negeert, ontkent of hoopt te overwinnen. „Maar ik denk niet dat we op het punt staan […] om onszelf substantieel langer in leven te houden dan het record dat Jeanne Calment heeft geklokt.”
Jeanne Calment is de Française die in 1997 op 122-jarige leeftijd overleed en daarmee de oudste officieel gedocumenteerde mens werd. „Er zijn geen easy fixes om ons leven te verlengen en onze gezondheid langer goed te houden”, concludeert Mayer. „Behalve gezond eten, regelmatige lichamelijke oefening en positief bij de wereld betrokken blijven.”
Vasten
Maar dat schreef ze inmiddels meer dan tien jaar geleden. Dat het mediterrane dieet met veel groente, olijfolie, noten en vis gezond is, was al bekend. Intussen lijkt vast te staan dat het voor dieren nóg gezonder is om periodiek helemaal niets te eten. Vasten of substantieel minder calorieën innemen remt daadwerkelijk veroudering, zo is te uit en te na gebleken in proeven met honden, muizen, een reeks andere dieren en zelfs schimmels.
En bij mensen? Er zijn sterke aanwijzingen voor, zij het geen ondubbelzinnige onderzoeksuitslagen, al was het alleen omdat het moeilijk is er genoeg langjarige menselijke proefkonijnen voor te vinden. ‘Intermittent fasting’ of ‘periodiek vasten’ – een dieet zonder suiker, met weinig eiwit en weinig calorieën en alleen op gezette tijden eten – is in elk geval al jaren een lifestyle-hype. Mensen voelen zich er goed bij en vallen af, maar waarschijnlijk omdat ze sowieso bewuster en vooral minder eten.
Het lijkt er ook op dat zo’n vastendieet diabetes type 2 en andere ziektes kan afremmen of zelfs genezen. Als je de hele dag „graast”, toegeeft aan alle eet- en snackprikkels, blijven alle groeifactoren in je lichaam „aan staan”, zei Hanno Pijl, internist en diabetes-specialist bij het Leiden UMC tegen NRC. „Als je die helemaal afschakelt [door niet te eten] gaan cellen onderhoud plegen.”
De evolutionaire verklaring is eenvoudig: wie aan het hongeren is, is meer bezig met overleven dan met zich voortplanten; kennelijk treedt er dan een mechanisme in werking dat je lichaam gezond houdt tot betere tijden.
Zo bezien is veroudering niet, of niet alleen, de onvermijdelijke ophoping van afval en defecten over een bepaalde tijd, maar ook een reeks afzonderlijk te identificeren biochemische processen. Over die processen – de genen en de chemische fabriek die ze aansturen – wordt steeds meer duidelijk. De heilige graal is: zo’n proces kunnen manipuleren met medicijnen.
Orgaantransplantaties
Dat kan bijvoorbeeld via stoffen die je lichaam in de waan brengen dat het aan het vasten is, zoals metformine, een diabetesmedicijn, en rapamycine, een medicijn dat de afweerreactie bij orgaantransplantaties onderdrukt. Met die stofjes leven muizen veel langer. Een tweede ‘route’ die veroudering vertraagt, bevordert het opruimen van cellen die geen nut meer hebben.
En dan is er een route die probeert cellen te verjongen via het zogeheten ‘epigenoom’, het besturingssysteem dat bepaalt hoe en wanneer bepaalde genen worden aan- of uitgezet. Hoe ouder je wordt, hoe meer die ‘schakelaars’ vast komen te zitten. Maar als je erin slaagt ze te resetten – in 2022 voor het eerst schadevrij gelukt op muizen – draai je de ‘epigenetische klok’ terug, terwijl de chronologische klok doortikt.
Dan kun je – vooralsnog in theorie en in de toekomst – „de cellen van een 20-jarige produceren in een lichaam dat in werkelijkheid 65 jaar oud is”, aldus een Economist-special over veroudering uit september vorig jaar. „We gaan van hoop naar uitvoering; over vijftig jaar geven we 20-jarigen een behandeling waardoor ze de eeuwige jeugd zullen hebben, ze zullen Peter Pan zijn”, zegt Nir Barzilai in een video die voor dezelfde special is gemaakt. Barzilai, verouderingsgeneticus aan het Albert Einstein College of Medicine in New York, wordt door The Economist onder de optimisten geschaard. Want het klinkt bij elkaar veelbelovend, maar geen van zulke processen – er zijn er veel meer – werkt eenduidig en de weg van petrischaaltje en muis naar de mens is grillig.
Het is geen beletsel voor de excentrieke (en omstreden) Britse onderzoeker Aubrey de Grey, mede-oprichter van de Methuselah Foundation die biomedische research naar longevity (levensduur) financiert, om nóg verder te gaan. Hij gelooft dat de menselijke levensverwachting ooit de ‘ontsnappingssnelheid’ zal bereiken: de situatie waarin dankzij technologische vooruitgang je resterende levensverwachting steeds verder wordt verlengd dan de tijd die verstrijkt.
Als dat gebeurt kunnen eindelijk de regels van J.C. Bloem in de prullenbak: „En het leven vliet gelijk het vlood/ En elk zijn is tot niet-zijn geschapen.”
Sprinkhaan
„De mens komt en bebouwt het veld en ligt eronder/ En na vele zomers sterft de zwaan”, dichtte Alfred, Lord Tennyson in 1833 over de Griekse koningszoon Tithonus. „Mij verteert alleen de wrede/ onsterfelijkheid. In jouw armen verwelk ik langzaam.”
Arme Tithonus. Nadat Eos, godin van de dageraad, haar oog op hem had laten vallen, vroeg ze Zeus om haar geliefde onsterfelijk te maken. Dat gebeurde. Helaas vergat ze hem te vragen of Tithonus dan ook zijn jeugd mocht behouden, met als gevolg dat hij weliswaar eeuwig voortleefde, maar ook steeds ouder werd totdat hij geen arm of been meer kon bewegen en verschrompelde tot hij op een sprinkhaan leek.
Noem het de Wet van behoud van ellende. Wat voor zin heeft langer leven als het, zoals nu nog vaak het geval is voor oudere mensen, ook meer jaren van ziekte, pijn en lijden betekent? Wie wil 120 jaar oud worden waarvan de laatste decennia in alzheimernevelen zijn gehuld? En stel dat we gezond oud kunnen worden – „jong sterven”, zoals Nir Barzilai het noemt – hoe financier je een samenleving met een kwadratische vergrijzing? Of betekent gezond oud worden dat al die ‘jongere ouderen’ ook gewoon langer moeten werken? En is lang kunnen leven ook lang moeten leven? Hoort bij wetenschappelijke vooruitgang een wettelijke uitstapregeling?
Wat doet een langer leven überhaupt met onze perceptie van tijd? Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt heet de bestseller uit 2001 van Douwe Draaisma, Gronings hoogleraar psychologie. Voor een twintigjarige kan tien jaar nog een eeuwigheid lijken, een ouder iemand weet wel beter; „Iedereen is zijn eigen glijdende maat”, schrijft hij. Draaisma citeert ook de beeldspraak van de Franse bioloog en Nobelprijswinnaar Alexis Carrel over een man die naast een voortglijdende rivier loopt, misschien wel de Rijn: „Aan het begin van zijn leven rent de mens nog kwiek langs de oever, sneller dan de stroom. Rond het middaguur is zijn tempo al wat trager en loopt hij gelijk op met de rivier. Tegen de avond, als hij vermoeid raakt, versnelt de stroom en raakt hij achter. Ten slotte blijft hij stilstaan en gaat liggen, naast een rivier die zijn loop vervolgt in hetzelfde onverstoorbare tempo waarin hij de hele dag al heeft gestroomd.”
Met de finish in zicht, althans met het besef dat ze meer verleden dan toekomst bezitten, hebben veel mensen de neiging harder te werken, hun leven focus te geven, zegt Michael Schindhelm. De Baselse tentoonstellingsmaker lijkt met zijn vele carrièresprongen zelf wel vijf levens geleefd te hebben in de 63 jaar dat hij op aarde is. „Maar ik kan bevestigen dat de tijd echt sneller gaat naarmate ik ouder word”, zegt hij, terwijl hij vanuit zijn spartaanse directiekamer uitkijkt over de roodbruine pannendaken van Basel en het universiteitsziekenhuis aan de overkant van de straat. „Ook al is het niet altijd bewust, iets in je zegt dat je steeds minder tijd hebt. Maar als je erop kunt vertrouwen dat je lichaam altijd door kan gaan, op zijn minst nog veel langer dan je eerst dacht, dan leidt dat misschien tot een volledig andere perceptie van tijd, waarin niets nu hoeft, waarin je alles kunt uitstellen.”
Potentieel dodelijk saai ook. Denk De zaak Makropulos, een opera van Léos Janácek uit 1926, over een vrouw die door een wonderbaarlijk elixer al meer dan drie eeuwen leeft, maar volkomen verveeld en ongevoelig is geworden. „In mij hield het leven stil, mijn God, het kon geen stap meer verder”, zingt ze. Dat is de moraal: de waarde van het leven ligt ook in de bevrijding eruit door de dood.
Zeespiegelstijging
Maar ook zonder onsterfelijkheid kan langer leven al grote consequenties hebben. Zullen mensen bijvoorbeeld het besluit om kinderen te krijgen nog verder uitstellen dan nu al gebeurt? Voor hetzelfde geld gebeurt het omgekeerde en komt de toekomst juist sneller dichterbij. Wie langer leeft gaat zich misschien meer zorgen maken over dingen die nu nog ver achter de horizon liggen. Die verwachte meter zeespiegelstijging, misschien over een eeuw, en misschien wel meer dan een meter, voelt dan opeens acuut.
Zo kan een antiverouderingspil de tijd als een harmonica uittrekken en indrukken. Maar of die pil er ooit komt is de vraag. Big Pharma mag fundamentele research doen, op grootschalig klinisch onderzoek is geen zicht. Toegang tot experimenten om zo oud te worden als Methusalem lijken daarom voorbehouden aan een handjevol rijken met doodsverachting. Halen Elon Musk of Vladimir Poetin zo hun tweehonderdste verjaardag? En is het zorgwekkend of juist geruststellend dat de twee kandidaten voor het Amerikaanse presidentschap jongelui van rond de tachtig zijn?
