Fluorchemici golden lang als de whizzkids onder de scheikundigen. Als geen ander konden zij spelen met de eigenschappen van moleculen. Hoewel het goochelen met fluor begon in de anorganische chemie, werd het later minstens zo spectaculair in de organische chemie. Fluor kan namelijk geheel of gedeeltelijk waterstofatomen in bijna iedere willekeurige organische stof vervangen.
Fluor is van alle halogenen de meest voorkomende op aarde, maar niettemin bleek het bijzonder lastig dit element in pure vorm te isoleren. Op 26 juni 1886 lukte dat de Franse chemicus Henri Moissan uiteindelijk wel. Moissan gebruikte elektrolyse om F2 uit een mengsel van kaliumfluoride en waterstoffluoride vrij te maken, een methode die de chemische industrie in de basis nog steeds gebruikt om fluorgas F2 te maken. Moissan kreeg in 1906 de Nobelprijs voor Scheikunde voor zijn prestatie. Pas in 1986 lukte het ‘fluorgod’ Karl Christe om F2 via chemische synthese te produceren.
Fluor is van alle chemische elementen het meest reactief. Het is de ideale partner voor alle elementen, behalve de lichte edelgassen helium, neon en argon. Die agressiviteit is terug te voeren op de zwakke binding tussen twee fluoratomen in fluorgas en de juist heel sterke binding die fluor vormt met andere soorten atomen.
De industriële productie van fluor kwam goed op gang tijdens de Tweede Wereldoorlog, ten behoeve van het Amerikaanse Manhattan-project. Het was nodig om voldoende uraniumhexafluoride te maken. Dat is onmisbaar bij verrijking van uranium als splijtstof, zowel voor kernwapens als kerncentrales. UF6 is de enige uraniumverbinding die bij kamertemperatuur gasvormig gemaakt kan worden en zo kan uranium in een gascentrifuge verrijkt worden.
Chemici hebben intussen meer dan 600.000 verschillende moleculen met één of meer fluoratomen gemaakt. Die hebben toepassingen in medicijnen, bestrijdingsmiddelen, maar ook bijvoorbeeld in de antiaanbaklaag van koekenpannen. Toevoeging van fluor levert over het algemeen stabiele moleculen, die goed bestand zijn tegen verhitting en degradatie.
Die robuustheid van de gefluorideerde moleculen heeft echter een keerzijde, ook in het milieu zijn ze slecht afbreekbaar en hopen ze op. Het probleem van bijvoorbeeld de hardnekkige stoffen bekend als PFAS zit hem vooral in de F van fluor.
Behoorlijk wat schade
Ook de zogeheten chloorfluorkoolwaterstoffen (cfk’s) hebben de aarde behoorlijk wat schade berokkend. Midden jaren tachtig ontdekten wetenschappers dat cfk’s verantwoordelijk waren voor een gat in de ozonlaag boven de Zuidpool. Sindsdien zijn ze internationaal in de ban gedaan.
De naam fluor was er al ver voor de ontdekking van het element. Al in de zestiende eeuw beschreef de Duitse geleerde Georgius Agricola hoe calciumfluoride (een mineraal, ‘vloeispaat’ of ‘fluoriet’ genoemd) in metaalsmelterijen werd toegepast om het smeltpunt van metalen te verlagen. Agricola sprak van ‘fluores’ wat verwijst naar het Latijnse woord fluere, ‘vloeien’.
Op zijn beurt is fluor weer de naamgever van de natuurkundige materiaaleigenschap fluorescentie. Fluoriet neemt namelijk fotonen op van invallend licht, die het vervolgens weer in een lagere frequentie uitzendt. Die fluorescentie is onder een uv-lamp goed zichtbaar.
Met uiterst behoedzame formuleringen reageerde demissionair premier Dick Schoof zondag op de Amerikaanse bombardementen op nucleaire installaties in Iran. Hij sprak er geen steun voor uit en veroordeelde ze evenmin. Schoof deed een „klemmend beroep”, zonder te zeggen op wie, „om verdere escalatie te voorkomen en terughoudendheid te betrachten”.
Schoof deed deze uitspraken na een ingelaste bijeenkomst van de Nationale Veiligheidsraad, met de meest betrokken ministers op het gebied van veiligheid en internationale betrekkingen.
Nederland heeft ook zorgen over de nucleaire ambities van Iran, zei Schoof. Tegelijk noemde hij de Amerikaanse aanvallen „een snelle escalatie van een al buitengewoon zorgwekkende situatie in het Midden-Oosten”. Op de vraag van journalisten of Schoof hiermee zegt dat de Verenigde Staten geëscaleerd hebben, antwoordde hij ontwijkend. „We stellen vast dat Israël en de Verenigde Staten de nucleaire dreiging die uitgaat van Iran niet accepteren”, zei hij.
Voor Nederland kwamen de bombardementen niet als een verassing, zei defensieminister Ruben Brekelmans (VVD) eerder op de dag in tv-programma WNL op Zondag. Al is Nederland er niet „formeel” over op de hoogte is gebracht.
Begrip Yesilgöz
Veel uitgesprokener reageerden Tweede Kamerleden. VVD-leider Dilan Yesilgöz toonde in een bericht op X begrip voor de VS. Zij noemde het Iraanse nucleaire programma „een existentiële dreiging” voor Israël en „de rest van de vrije wereld”. De VS hebben „nu actie ondernomen om die dreiging te beperken”. Yesilgöz herhaalde instemmend een uitspraak van de Duitse bondskanselier Friedrich Merz: „Israël knapt in Iran momenteel het vuile werk voor het Westen op.”
Veel andere partijen veroordeelden de VS. D66-Kamerlid Jan Paternotte noemde de aanval „een roekeloos avontuur”. Volgens Denk-leider Stephan van Baarle is de Amerikaanse president Donald Trump nu „medeplichtig aan de illegale oorlog van misdadiger Netanyahu”. „Nederland moet dit fel afkeuren en alle mogelijke druk uitoefenen.”
‘Diplomatie niet uitgewerkt’
Volgens GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans heeft Iran zich jarenlang gehouden aan het eerdere nucleaire akkoord met dat land, tot in 2018 president Trump in zijn eerste termijn de VS terugtrok uit dat akkoord. „Het diplomatieke spoor was met Iran te bewandelen”, zei Timmermans in tv-programma Buitenhof. Dat de VS nu koos voor militair ingrijpen is volgens hem in strijd met het internationaal recht. „Want de diplomatieke middelen zijn nog niet uitgewerkt.”
Schoof wilde zich zondag niet uitlaten over mogelijke schending van het internationaal recht. „Daarvoor beschik ik op dit moment over onvoldoende informatie.” Wel erkende Schoof dat onderhandelingen uiteindelijk „de enige weg” zijn „naar een duurzame oplossing”.
Denkt de premier dat de Iraanse bereidheid tot zulke gesprekken groter is geworden na deze aanval? Hij hoopt het, zei Schoof. „Er zal ongetwijfeld even wat tijd overheen gaan.”
Na een non-stopvlucht van 37 uur vanuit de staat Missouri hebben zeker zeven strategische bommenwerpers van de Amerikaanse luchtmacht zondagochtend vroeg een aanval uitgevoerd op drie Iraanse nucleaire installaties. Met Operatie Midnight Hammer hebben de Amerikanen voor het eerst in de geschiedenis het zwaarste conventionele wapen ingezet in een oorlogssituatie.
Zes B-2 Spirit Stealth strategische bommenwerpers zouden in totaal twaalf GBU-57 Massive Ordnance Penetrator-bommen, beter bekend als bunker busters, hebben afgeworpen boven de ondergrondse nucleaire installatie in Fordo, zo zei een anonieme Amerikaanse regeringsfunctionaris tegen The New York Times. De installatie in Fordo, diep onder de grond in een berg gebouwd, wordt gezien als Irans belangrijkste faciliteit voor de verrijking van uranium.
Een andere B-2 bommenwerper zou nog eens twee van de zwaarste bommen hebben losgelaten boven een andere grote installatie voor uraniumverrijking, bij Natanz. Tegelijkertijd vuurden Amerikaanse onderzeeërs zo’n dertig Tomahawk-kruisraketten af op Natanz en de derde nucleaire installatie, bij de stad Isfahan. De installaties bij Natanz en Isfahan waren de afgelopen week ook al doelwit van verschillende Israëlische aanvallen.
Zestig meter diep
De bunker buster, een zes meter lange vliegtuigbom met een gewicht van ongeveer veertien ton, is speciaal ontworpen om tot ongeveer zestig meter door verharde materialen als beton of gesteente te dringen voordat hij tot ontploffing komt. De VS zouden vóór de aanvallen van zondagochtend ongeveer twintig van deze gespecialiseerde bommen in hun arsenaal hebben gehad. Israël, dat ruim een week geleden begon met aanvallen op Iraanse militaire doelen én installaties van het nucleaire programma, beschikt niet over deze zware bommen.
Lees ook
Lees ook: Wat is de ‘bunker buster’ voor bom?
Volgens veel experts waren deze bunker busters als enige in staat de diep liggende Iraanse installaties te vernietigen. Maar twijfels over de effectiviteit van het wapen zijn er ook, zelfs binnen het Pentagon, schreef The Guardian vorige week. Door de grote diepte van de nucleaire installaties in Fordo zou volgens sommigen alleen een tactisch kernwapen krachtig genoeg zijn om de ondergrondse accommodatie te vernietigen.
De Amerikaanse luchtmacht beschikt over twintig B-2 Spirit bommenwerpers, nagenoeg het enige toestel dat deze zwaarste bommen kan vervoeren en van grote hoogte kan afwerpen: twee bunker busters per bommenwerper. Volgens informatie van een anonieme Amerikaanse functionaris geciteerd door The New York Times voerden de bommenwerpers de aanval uit vanaf Whiteman Air Force Base in Missouri, de thuishaven van de voltallige vloot van twintig Amerikaanse B-2 bommenwerpers. Elk van deze toestellen kost een slordige twee miljard dollar.
De wereld rond zonder landing
De B-2 Spirit bommenwerpers voerden de missie uit in één lange ruk vanaf hun basis. Doordat de vliegtuigen in de lucht worden bijgetankt kunnen ze voor hun missies in principe de hele wereld rond vliegen zonder te hoeven landen.
Vrijdagavond ontstond via verschillende onlinekanalen de eerste ruis over een op handen zijnde Amerikaanse aanval, toen een aantal B-2 bommenwerpers vanaf Whiteman opsteeg en in westelijke richting vloog.
De B-2’s zouden vlak na hun vertrek al zijn bijgetankt, wat erop wees dat ze met ‘volle lading’ waren opgestegen
Ongeveer op hetzelfde moment stegen vanaf een basis in Oklahoma acht KC-135 Stratotankers van de Amerikaanse luchtmacht op, tankvliegtuigen die de bommenwerpers in de lucht van nieuwe brandstof voorzien. Volgens informatie van CNN werden de B-2’s vlak na hun vertrek al bijgetankt, boven de staat Kansas, wat erop wees dat ze met ‘volle lading’ waren opgestegen. Daarna werden de bommenwerpers opnieuw bijgetankt boven Californië en, zaterdag, boven Hawaii.
Eerder deze maand had de Amerikaanse luchtmacht al meer dan twintig tankvliegtuigen over de Atlantische Oceaan naar verschillende luchtmachtbases gestuurd, onder meer in Europa en het Midden-Oosten. Deze ‘tankerbrug’ stelde de luchtmacht in staat de bommenwerpers na hun missie boven Iran in één keer terug te laten vliegen naar de VS.
Afleidingsmanoeuvre
Maar de opzichtige operatie van bommenwerpers boven de Stille Oceaan, zaterdag, bleek een Amerikaanse afleidingsmanoeuvre om de Iraniërs te verrassen, zo zei generaal Dan Caine, voorzitter van de gezamenlijke stafchefs van de Amerikaanse strijdkrachten, zondag volgens The Wall Street Journal. De Amerikaanse aanval volgde enkele uren later door een andere groep bommenwerpers.
Het was de bedoeling geweest de Iraniërs het gevoel te geven dat ze meer tijd hadden om zich voor te bereiden op een Amerikaanse aanval. Ook de opmerking van president Trump, afgelopen donderdag, dat hij „binnen twee weken” zou beslissen of de Amerikanen Israël te hulp zouden schieten bij hun aanval op Iran, zou hebben bijgedragen als verrassingselement, aldus de defensiefunctionaris. Trump zou zaterdagmiddag lokale tijd, vanaf zijn golfclub in New Jersey, het bevel hebben gegeven de Iraanse installaties te bombarderen.
Volgens generaal Caine werden de Amerikaanse bommenwerpers tijdens hun missie boven Iran niet beschoten door de Iraanse luchtverdediging. Volgens hem signaleerden de Amerikanen geen Iraanse gevechtsvliegtuigen tijdens de missie, terwijl radarsystemen op de grond de B-2’s niet zouden hebben geregistreerd.
Lees ook
Lees ook: President die ‘geen eindeloze oorlogen meer’ beloofde, mengt zich in nieuwe oorlog met Iran
De komende dagen moet duidelijk worden wat de precieze gevolgen zijn van de aanval op de Iraanse installaties, en of de Amerikanen ‘geslaagd’ zijn in hun missie. President Trump was er snel bij om de aanval op de nucleaire installaties op drie plaatsen in Iran te bestempelen als „zeer succesvol”. In zijn korte toespraak tot de natie noemde Trump de aanval een „spectaculair militair succes” waarbij de nucleaire installaties „compleet en totaal zijn vernietigd”.
Generaal Caine zei zondagochtend dat alle drie de nucleaire installaties „ernstige schade” hebben opgelopen, maar dat een volledige beoordeling van de gevolgen van de luchtaanval meer tijd kost.
Een B-2 bommenwerper stijgt op van luchtmachtbasis Whiteman in Missouri, op een foto uit april. Foto U.S. Air Force via Reuters
‘Fordo was al geëvacueerd’
Persbureau Reuters citeerde zondag een Iraanse functionaris die zei dat de voorraden verrijkt uranium al voor de aanval uit de nucleaire centra waren overgebracht naar andere locaties. „Er zijn daar geen materialen meer die, als ze zouden worden geraakt, straling zouden veroorzaken”. Ook Mehdi Mohammadi, adviseur van de voorzitter van het Iraanse parlement, zei zondag op sociale media dat ‘Fordo’ al voor de Amerikaanse aanval was geëvacueerd en dat de schade aan die installaties „niet onomkeerbaar” is.
Uit de eerste satellietbeelden die persbureau AP zondag na de Amerikaanse aanval onder ogen kreeg, zou schade op de locatie van de Fordo-installatie zichtbaar zijn, en grijze rook die omhoog kringelt.
Grote opluchting binnen de Wit-Russische oppositie na de vrijlating, afgelopen zaterdag, van veertien politieke gevangenen. Onder hen Sergej Tichanovski, echtgenoot van de Wit-Russische oppositieleider in ballingschap Svitlana Tichanovskaja. „Het was ontzettend emotioneel voor mij om mijn man na vijf lange jaren weer te zien”, sprak zij zondag, een dag na de hereniging, op een persconferentie in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Zij dankte de VS, Litouwen, Polen en Brussel voor hun bemiddeling.
Na haar kwam haar echtgenoot zelf naar voren en maakte eerst een rondje om te laten zien hoe sterk hij is vermagerd in de vijf jaar gevangenschap in een Wit-Russisch strafkamp. Desondanks maakte hij een opgewekte en strijdbare indruk. „Zij noemen alle oppositieleden ‘verraders’. Maar ik noem juist iedereen die géén tegenstand levert een verrader. Wij moeten het ‘loekasjisme’ bestrijden. Als we dat niet doen, dan zullen zij ons land kapotmaken”, sprak hij geëmotioneerd.
De nu 46-jarige blogger en ondernemer Sergej Tichanovski gold bij de presidentsverkiezingen van 2020 als de belangrijkste uitdager van de Wit-Russische leider Aleksandr Loekasjenko. Hij werd vlak voor de verkiezingen opgepakt, waarna zijn vrouw Svitlana het stokje overnam en zich als kandidaat registreerde. Hoewel ze met een ruime meerderheid werd gekozen, moest zij Wit-Rusland om veiligheidsredenen verlaten. Grote protesten braken uit, die even hard werden neergeslagen. Tichanovski werd eind 2021 als ‘organisator van de protesten’ tot achttien jaar veroordeeld. Hij zat grotendeels in eenzame opsluiting.
Lees ook
Hoe Wit-Rusland burgers belaagt met granaten en intimideert tot in het ziekenhuis
De vrijlating viel samen met een bezoek van de Amerikaanse gezant Keith Kellogg aan de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko in Minsk. „Ik deed de deur [van de gevangenenbus] open en ze zaten allemaal met hun hoofd gebogen. Ze begrepen niet wat er gebeurde”, zei Kelloggs rechterhand John Coale in een videoboodschap op X. „En ik zei: ‘Jullie zijn vrij, jullie zijn vrij!’ Sommigen spraken Engels, begrepen me en gaven het door aan de anderen.” Loekasjenko’s woordvoerder verklaarde kort daarna dat het besluit tot vrijlating inderdaad kwam op verzoek van de VS. „De beslissing om Tichanovski vrij te laten werd door de president uitsluitend om humanitaire redenen genomen met als doel de familie te herenigen.”
De repressie gaat onverminderd door. Iedere maand sterven mensen in gevangenschap
Onder de dertien anderen die vrijkwamen, is de Wit-Russische journalist Ihar Karnei van Radio Svaboda, de Wit-Russische tak van Radio Free Europe. Daarnaast zijn er vijf Wit-Russische staatsburgers vrijgelaten en activisten met Pools, Lets, Ests, Zweeds en Japans staatsburgerschap. Tijdens de persconferentie benadrukte Tichanovskaja dat er nog 1.150 politiek gevangenen vastzitten in Wit-Russische gevangenissen. Onder hen de mensenrechtenactivist en Nobelprijswinnaar Alias Bialiatsky en de oppositiepolitici Maria Kalesnikava, Viktar Babaryka en Mikola Statkevitsj. „De repressie gaat onverminderd door. Iedere maand sterven mensen in gevangenschap”, aldus Tichanovskaja.
Op een persconferentie vroeg het echtpaar zondag aandacht voor de 1.150 politieke gevangenen die in Wit-Rusland nog vastzitten. Foto Mindaugas Kulbis/AP
Doorbraak
Hoewel Tichanovski en de anderen volgens de Wit-Russische regering om ‘humanitaire’ redenen zijn vrijgelaten, lijkt het erop dat Loekasjenko met deze daad van goede wil ook in het gevlei hoopt te komen bij de Amerikaanse president Donald Trump. Hoewel Loekasjenko stevig onder Russische controle staat, probeert hij zich naar het Westen toe al jaren te presenteren als een leider met wie te praten valt en als bemiddelaar in de patstelling met Rusland. „Ik denk dat hij een zwakke positie bevindt en zijn relatie met de nieuwe Amerikaanse regering wil verbeteren”, zei Tichanovskaja’s adviseur Franak Viacorka tegen de BBC. De Wit-Russische politiek analist Anton Schraibman sprak van een „belangrijke diplomatieke doorbraak” waarmee Loekasjenko zijn internationale isolement kan doorbreken.
Lees ook
Loekasjenko: de behendige danser op het slappe koord tussen Oost en West
Het is niet de eerste keer dat Loekasjenko een groep politiek gevangenen vrijlaat. Tussen juli 2024 en mei 2025 werden in enkele golven rond de driehonderd politiek gevangenen vrijgelaten, onder wie met name oudere en zieke personen. Vanwege de slechte omstandigheden en isolatie holt de gezondheid van gevangenen snel achteruit. Zo ook die van politicus Maria Kalesnikava. Haar zus Tatsiana Chomytsj zei vorig jaar tegen NRC te vrezen voor haar leven en riep de internationale gemeenschap op om meer te doen voor haar vrijlating.
Tijdens de persconferentie liet Tichanovski er geen twijfel over bestaan de strijd voor een vrij Wit-Rusland te zullen voortzetten, maar benadrukte hij zijn vrouw niet in de weg te willen zitten. „De leider van de oppositie is Svitlana Tichanovskaja, mijn echtgenote. Hoe kan ik leider zijn als ik vijf jaar in isolatie heb gezeten?” Hij oogstte met die woorden een warm applaus en een minzaam glimlachje van zijn vrouw naast hem.