Column | Er moet een mens zijn geweest

Als je niet zou weten dat Homerus, wie of wat we daarmee ook bedoelen, een groot dichter was die wereldberoemde epische werken heeft geschreven die ons tot de dag van vandaag veel te zeggen hebben – zou je de Odyssee of de Ilias dan ook zo meesterlijk vinden? Of zou je dan gaan zeuren over onduidelijkheden en inconsequenties of over dat zootje ongeregeld dat zich goden noemt?

Er zijn eeuwen geweest waarin men Homerus helemaal niet zo fantastisch vond, juist vanwege die goden die zo weinig voorbeeldig waren, vanwege de verwende Achilles die niet meer wil vechten omdat een buitgemaakte slavin hem was afgenomen. Nu zou je heel andere bezwaren tegen Achilles kunnen inbrengen, en dat doen we ook heus wel, maar dat doet voor ons geen afbreuk aan de grootheid van het werk.

Waarom niet? Omdat je wéét dat het hier om grote kunst gaat, of omdat je het zelf herkent als grote kunst?

In Trouw stond onlangs een verslag van twee redacteuren die een AI-programma de opdracht hadden gegeven om een verloren gegaan voorjaarsschilderij van Bruegel te maken. Ze voedden het programma met details en er kwam een heel aardige poging uit. Nog niet bepaald volmaakt, maar wel zo dat je kunt vermoeden dat op een dag een overtuigend schilderij van de vroege lente door Pieter Bruegel de Oude het licht zal zien – alleen is het niet van Pieter Bruegel de Oude maar van het programma Midjourney.

Wat dan. Misschien zou je ‘ervaren’ dat je hier met een meesterwerk te maken hebt, je bent immers bekend met het werk van Bruegel en dat is meesterlijk, dat weet iedereen. Maar als je zou weten dat er geen persoon achter zit, zou het, dat veronderstel ik tenminste, ‘leeg’ voelen.

Al die veelzeggende kleine details die Bruegel in zijn schilderijen laat zien (in het laatste nummer van Kunstschrift stond een heerlijk stuk over de boer die zijn zeis zit te wetten en over de typische hamer waarmee hij dat doet), die geloof je omdat iemand die gezien heeft.

Of het nu gaat om zo’n hamer of om de onderdanige houding van een tuinman, er is een oog geweest dat zo’n detail heeft waargenomen, er was het bewustzijn van een kunstenaar die het de moeite waard vond om precies dit te laten zien. Niet een programma dat het voor mogelijk houdt dat zo’n hamer, of zo’n houding – maar waarom zou dat zoveel uitmaken?

Het zou voor de geloofwaardigheid van de details verschil maken, als het om oude schilderijen zou gaan. Maar toch ook voor ons idee over wat kunst is. Hoewel we van Homerus zo goed als niets weten, die kan net zo goed helemaal niet bestaan hebben, geldt ook voor zijn werk dat je een tijd ziet die echt bestaan heeft en van waaruit, door wie dan precies ook, taal opklinkt die we nu nog steeds kunnen begrijpen, lezen, waarderen – of juist niet. Menselijke stemmen horen we.

Ik ben over het algemeen niet overdreven geïnteresseerd in biografische details over de kunstenaar, maar als er helemaal geen kunstenaar meer zou zijn – wat dan? Wat is die leegte waarin je kijkt?

Ik denk: een ontmenselijkte wereld, waarin de persoonlijke beleving is weggevallen en plaats gemaakt heeft voor het algemene, voor wat te programmeren is. Niet meer de ervaring zelf, maar al bestaande vormgeving van de ervaring ligt dan ten grondslag aan een kunstwerk. Dat zou je misschien niet eens altijd merken, maar toch wil je het niet. Zo belangrijk is blijkbaar het menselijke verhaal dat bij een kunstwerk hoort.