Het proton is een alledaags deeltje met een mysterieuze binnenwereld

Posted on August 10, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Natuurkunde Protonen lijken zo eenvoudig. Maar deze bouwstenen van atomen hebben tal van onverwachte eigenschappen.

Dorine Schenk

10 augustus 2023 om 17:00

Leestijd 6 minuten

De tunnel van de LHC-deeltjesversneller van CERN in Genève, waar natuurkundigen protonen op elkaar laten botsen. — **De tunnel van de LHC-deeltjesversneller** van CERN in Genève, waar natuurkundigen protonen op elkaar laten botsen. Foto Maximilien Brice/CERN

Het proton is een van de meest alledaagse deeltjes in het heelal. Het zijn de belangrijkste bouwstenen van atomen. Je vindt ze in de lucht die je inademt, de koffie die je drinkt en het binnenste van sterren en planeten.

Hoewel fysici al meer dan een eeuw weten dat dit deeltje bestaat, worstelen ze nog steeds om er grip op te krijgen. „Het proton ziet er eenvoudig uit aan de buitenkant, maar als je dieper graaft, kom je interessante en onverwachte dingen tegen”, zegt Juan Rojo, hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. „We leren er nog steeds nieuwe dingen over.”

Atomen, waaruit bijna alles in en om ons is opgebouwd, bestaan uit een kern van protonen en neutronen waar omheen negatief geladen elektronen cirkelen. Neutronen zijn ladingloos, protonen zijn positief geladen. Middelbareschooldocenten presenteren het proton als een structuurloos bolletje. Zodra je natuurkunde gaat studeren leer je dat dat bolletje bestaat uit drie kleinere bouwsteentjes genaamd quarks.

Minuscule veranderingen in de protoneigenschappen zouden geleid hebben tot een compleet ander universum

Juan Rojo hoogleraar

„Wat we eerstejaars natuurkundestudenten vertellen is nog steeds een oversimplificatie”, zegt Amanda Cooper-Sarkar, emeritus hoogleraar deeltjesfysica aan de Universiteit van Oxford. Het proton is een quantumobject dat meer weg heeft van een wazige wolk van vluchtige, rondzoemende deeltjes. En hoe de samenstelling er precies uitziet, hangt af van de opstelling waarmee je ernaar kijkt.

Hoe beter fysici het proton bestuderen, hoe meer nieuwe, onbevattelijke dingen ze erover ontdekken. Binnen in dit alledaagse deeltje blijkt een complexe, bizarre wereld schuil te gaan. Zo ontdekten Rojo en zijn collega’s in 2022 dat er waarschijnlijk een deeltje in kan opduiken dat zwaarder is dan het proton zelf.

Hulpmiddel

„We willen protonen begrijpen omdat bijna alles eruit bestaat”, zegt Rojo. „Minuscule veranderingen in de protoneigenschappen zouden geleid hebben tot een compleet ander universum. Als ze bijvoorbeeld iets lichter of zwaarder waren, dan hadden sommige atomen niet kunnen bestaan.”

Fysici hebben nog een andere motivatie om protonen in kaart te brengen. In de LHC-deeltjesversneller bij CERN in Genève laten fysici protonen met bijna de lichtsnelheid op elkaar botsen om nieuwe deeltjes te maken en te bestuderen om zo de natuurwetten op de kleinste schaal te begrijpen. Zo ontdekten fysici in 2012 het higgsdeeltje met de LHC. „Als je niet goed weet hoe de bouwsteentjes van die botsende protonen zich gedragen, dan kun je je theoretische modellen niet goed vergelijken met je meetresultaten”, zegt Rojo. Meer begrip van protonen is daarom belangrijk voor natuurkundig onderzoek.

„De meestgebruikte techniek om het proton te onderzoeken is door er andere deeltjes op te schieten”, vertelt Cooper-Sarkar. Dat is ook de manier waarop het proton in 1919 ontdekt werd door Ernest Rutherford, die eerder de atoomkern ontdekte. Rutherford en zijn assistent Ernest Marsden vuurden zogeheten alfadeeltjes (heliumkernen) af op onder meer stikstofatomen. De alfadeeltjes bleken positief geladen deeltjes uit deze atomen te knikkeren. Rutherford realiseerde zich dat dit protonen zijn en dat atoomkernen bestaan uit protonen en neutronen.

Biljartballen en bowlingballen

Enkele decennia later, in de jaren zestig en zeventig, sloegen deeltjesfysici weer aan het knikkeren. Deze keer lieten ze de veel kleinere elektronen op protonen botsen. Eerst leverde dat weinig op: ze ketsten af als een biljartbal op een bowlingbal. Dat veranderde toen de Amerikaanse deeltjesversneller SLAC (Stanford Linear Accelerator Center) elektronen eerst flink versnelde waardoor ze met zo veel energie op protonen knalden dat die versplinterden. De elektronen weerkaatsten daardoor op bouwsteentjes: de quarks.

Deze SLAC-metingen wezen er eind jaren zestig op dat het proton bestaat uit veel kleine deeltjes. De vraag was of dit dezelfde deeltjes waren die de fysici Murray Gell-Mann en George Zweig een paar jaar eerder hadden voorgesteld. Volgens hun theorie bestaat het proton uit twee typen quarks: twee ‘upquarks’, met elk een elektrische lading van +2/3, en een ‘downquark’ met lading -1/3. Die ladingen tellen keurig op tot de lading van +1 van het proton.

In de jaren zeventig en tachtig lieten metingen bij CERN – waarbij er geknikkerd werd met superlichte, ongeladen neutrinodeeltjes – zien dat het proton vol zit met paren van quarks en hun antimaterie-tegenhangers, de antiquarks. De eigenschappen van antiquarks zijn precies tegengesteld aan die van de quarks, waardoor ze elkaar opheffen. Het anti-upquark heeft bijvoorbeeld lading -2/3. Als je alle quarks tegen hun antiquarks wegstreept, blijk je netto de drie quarks over te houden die Gell-Mann en Zweig voorspellen: twee upquarks en één downquark.

Een zee van quarks en antiquarks

Het quarkmodel van Gell-Mann en Zweig verklaart niet waarom protonen naast die drie quarks een zee van quark-antiquarkparen lijken te bevatten. Er volgden meer knikkerexperimenten, met verschillende deeltjes en verschillende energieën. Hoe hoger de energie van de „knikkers”, hoe gedetailleerder het protonplaatje.

Naast een scherper beeld riepen de experimenten ook nieuwe vragen op. Het proton zag er bijvoorbeeld bij verschillende metingen verschillend uit. Dat kwam doordat de impuls van het proton – een combinatie van zijn snelheid en massa – in verschillende experimenten op verschillende manieren over de quarks en antiquarks verdeeld lijkt. Soms dragen de twee upquarks en het ene downquark elk ongeveer een derde van de protonimpuls. Het proton lijkt dan bijna uitsluitend uit die drie quarks te bestaan. Maar in andere experimenten lijken die drie quarks en alle quarks en antiquarks uit de quarkzee allemaal een klein deel van de protonimpuls te hebben. Het proton lijkt dan meer een verzameling van talloze rondkrioelende quarks en antiquarks.

Lijmachtige krachtdeeltjes

Ook nu stond er een theorie klaar om de gekke protonmetingen te verklaren: de quantumchromodynamica. Volgens deze theorie houden lijmachtige krachtdeeltjes genaamd gluonen de twee upquarks en de downquark in het proton bij elkaar. Die gluonen zouden volgens de nieuwe theorie tijdelijk kunnen splitsen in een quark en antiquark. Omdat die elkaars perfecte tegenhanger zijn, heffen ze elkaar op en verdwijnen weer. Daardoor ontstaat er een zee van kortstondig opborrelende quarks en antiquarks.

Hoewel het de quark-antiquarkparen verklaart, is quantumchromodynamica een zeer complexe theorie en fysici kunnen met de huidige rekenmethodes niet alle eigenschappen van quarks en gluonen in het proton berekenen. Ze kunnen bijvoorbeeld de situatie goed beschrijven waarin quarks en antiquarks allemaal een klein deel van de impuls dragen en dicht op elkaar zitten, maar de berekeningen lopen vast in de situatie waarin de twee upquarks en de downquark op relatief grote afstand van elkaar lijken te zitten en ze met z’n drieën bijna de hele impuls voor hun rekening nemen. Voor de situaties die ze niet kunnen berekenen zijn fysici aangewezen op experimenten.

De komende decennia worden een spannende tijd voor het protononderzoek

Juan Rojo hoogleraar

Maar hoe ziet een proton er nu echt uit? Als drie quarks? Of als een borrelende zee van quarks en antiquarks? „Het proton is een quantumobject”, zegt Rojo. „Dat betekent dat hoe het eruitziet, afhangt van de meting die je doet.”

Het proton voldoet aan de wetten van de quantummechanica, die stellen dat deeltjes bijvoorbeeld op meerdere plekken tegelijk kunnen zijn. Of in verschillende toestanden tegelijkertijd, zoals Schrödingers kat die tegelijkertijd dood en levend is totdat je kijkt. Je kunt het proton zien als een soort wazige quantumwolk die meerdere gedaantes tegelijk heeft. Afhankelijk van bijvoorbeeld de energie van de elektronen en de manier waarop je naar de teruggekaatste deeltjes kijkt, heb je meer of minder kans om een bepaalde samenstelling te zien.

Dat quantumgedrag lijkt misschien gek en onmogelijk, maar is het niet. Het wordt keurig beschreven door de quantummechanica. Rojo: „Dat het gek lijkt, komt doordat we geen intuïtie hebben ontwikkeld voor de quantumwereld.”

Charmant

De onderzoeksgroep van Juan Rojo ontdekte in 2022, met internationale collega’s, nog vreemder quantumgedrag bij het proton. Door duizenden protonmetingen te analyseren met behulp van kunstmatige intelligentie ontdekten ze een signaal dat erop wijst dat een proton bij experimenten waarbij het zich meestal gedraagt als drie quarks en er soms uitziet als een samenstelling van vijf quarks. Die twee ‘extra’ quarks zijn een charmquark en een anti-charmquark, de zware broertjes van de up- en downquarks en -antiquarks. Dit zijn geen quarks uit de quarkzee. Ze bestaan net zo volwaardig als de twee upquarks en de downquark.

Dat is opmerkelijk, want een enkel charmquark is zwaarder dan een proton. Het is alsof je een doos met een kilogram appels opent en daar ineens ook nog twee meloenen van ruim een kilo in aantreft. Ook dit onvoorstelbare verschijnsel is toegestaan volgens de quantummechanica. „In de quantumwereld mag het proton deeltjes bevatten die zwaarder zijn dan hijzelf, mits dat extreem kort duurt.” Het proton bestaat dus meestal uit twee upquarks en een downquark, maar mag heel af en toe kort veranderen in een charmant systeem met vijf quarks.

De komende decennia worden een spannende tijd voor het protononderzoek

Juan Rojo hoogleraar

„Er is nog wel discussie over dit idee”, zegt Cooper-Sarkar. „Er zijn fysici die vinden dat de analyses nog te onzeker zijn en twijfelen aan het bewijs. Ik denk dat we over een paar jaar weten wie er gelijk heeft, dan hebben we meer data en meer begrip over de samenstelling van het proton.”

Een experiment dat daaraan kan gaan bijdragen is de EIC-deeltjesversneller (electron-ion collider) die gebouwd wordt bij het Amerikaanse onderzoeksinstituut Brookhaven National Laboratory. De EIC, die op z’n vroegst in 2030 kan gaan meten, zal versnelde elektronen laten botsen met versnelde protonen of zwaardere atoomkernen.

Naast de samenstelling van het proton, zal de EIC quarks en gluonen onderzoeken in protonen in zware atoomkernen, waar ze omringd zijn door andere protonen en neutronen. Daar lijken ze zich anders te gedragen dan in vrije protonen, maar het is nog onduidelijk waarom. Een andere belangrijke taak voor de EIC is achterhalen hoe de spin-eigenschap van het proton ontstaat. Net als de lading is de spin waarschijnlijk een optelsom van de spin van de quarks, antiquarks en gluonen, maar het is nog niet duidelijk hoe de verdeling ligt.

„De EIC is dus een belangrijk experiment. De komende decennia worden een spannende tijd voor het protononderzoek”, zegt Rojo. „Het is misschien een bekend en alledaags deeltje, maar het zal ons de komende tijd nog bezighouden.”

Uiterlijk Hoe groot is een proton?

De samenstelling is niet het enige complexe aan het proton. Ook de grootte is niet meteen duidelijk. Protonen hebben geen gladde, duidelijke buitenkant, zoals een bowlingbal. Daarom bepalen fysici de doorsnee door de verdeling van elektrische lading te meten. Verschillende meettechnieken, die bijvoorbeeld kijken naar de energie van een elektron dat om een proton cirkelt, komen met verschillende resultaten. De laatste metingen, uit 2022, lijken erop te wijzen dat de straal ongeveer 0,8 biljoenste van een millimeter is.

Naast de lading, kun je de straal ook meten door naar de massaverdeling te kijken. Waar de lading vooral bepaald wordt door de quarks, spelen de gluonen de hoofdrol in de ‘massastraal’. Eerder dit jaar bleek dat de massastraal kleiner is dan de ladingstraal. De gluonen lijken naar het midden van het proton te zakken, terwijl de quarks zich verder naar buiten bevinden.

Vrouwelijke 17de-eeuwse kolonialist Maria van Aelst krijgt in toneelbewerking weinig verdieping

admin
November 18, 2024
0

Er is een meme die vaak opduikt in de context van Amerikaans imperialisme en oorlogszucht. Op de tekening zien we een man en een vrouw met een Arabische achtergrond, in een bergachtig gebied. In de lucht hangen drie vliegtuigen met de Amerikaanse vlag erop, die bommen boven het landschap loslaten. De man kijkt met een blik van verwondering naar boven en zegt: „They say the next ones will be sent by a woman!” De vrouw slaat haar ogen neer en antwoordt: „Really makes you feel like you’re part of history.”

Ik moest aan de satirische cartoon denken bij het zien van De mannen van Maria, de theaterbewerking van de gelijknamige roman van Anneloes Timmerije. De voorstelling is een initiatief van actrice Anna Drijver, die tevens de hoofdrol speelt, en werd aangekondigd met dezelfde heldhaftige publiciteitstekst als het boek: „Het waargebeurde verhaal van een vrouw die in een bikkelharde tijd zag wat haar mogelijkheden waren, haar eigen weg koos en deed wat geen enkele vrouw voor haar had gedaan.” Expres of per ongeluk word je als kijker zo op het verkeerde been gezet. Wat hoofdpersonage Maria van Aelst namelijk heeft ‘gedaan’ is, zo blijkt uit de voorstelling: in het begin van de zeventiende eeuw net zo’n gruwelijke kolonisator van het latere Indonesië worden als de mannen om haar heen.

**Anna Drijver** in de voorstelling ‘De mannen van Maria’.

Eenzijdig perspectief

Toneelschrijver Maxine Palit de Jongh traceert in haar bewerking hoe Van Aelst van slachtoffer van het patriarchale systeem zélf tot dader werd. Als meisje wordt ze naar ‘de Oost’ verscheept als ‘volksplanter’: ze wordt op een ‘meisjesmarkt’ geveild aan de hoogste bieder om Batavia met witte kinderen te kunnen bevolken. Als haar eerste echtgenoot overlijdt, zet ze via een zaakwaarnemer een eigen handel in sieraden op, en laat zich in haar huishouden ondersteunen door enkele tot slaaf gemaakte vrouwen. Haar gruwelijkste daden komen voort uit haar seksistische indoctrinatie: omdat haar is ingepeperd dat haar enige bestaansrecht als vrouw voortkomt uit haar rol als moeder, drijft haar kinderloosheid haar tot het ontvoeren van de dochter van een van haar dienstmeisjes.

Hoewel Palit de Jongh twee passages heeft toegevoegd waarin dieren aan het woord zijn, als metaforen voor het land dat de Nederlanders exploiteren, blijft het eenzijdige perspectief van Van Aelst dominant in de voorstelling. Haar gebrek aan introspectie levert voor een hedendaagse theatervoorstelling onoverkomelijke problemen op: ze is in haar slaafse hunkering naar weelde, huwelijk en moederschap een voorspelbaar product van haar opvoeding en omgeving en wordt nooit een interessant individu. De conventionele spelregie van Olivier Diepenhorst biedt ook geen verdieping: het spel van Drijver toont weinig tegenkleur ten opzichte van de emoties die al in de tekst besloten liggen en neigt in haar portrettering van de personages die Van Aelst tegenkomt naar karikatuur.

Vanwege het gebrek aan opvallende regiekeuzes blijft onduidelijk wat Drijver nu precies zo interessant vond aan dit verhaal, en waarom ze het naar het toneel wilde brengen. De spanning tussen proto-feminisme en kolonialisme is te zwak uitgewerkt om te beklijven, waardoor je als kijker lang voor het einde je aandacht verliest.

Vogelgriep laait op bij Puttense kippenboerderij: ‘Zware klap’

admin
November 18, 2024
0

Laatste update:

14:27

Nederland was bijna een jaar lang vogelgriepvrij, maar in een biologisch leghennenbedrijf in het Gelderse Putten is het virus weer ontdekt. Om verdere verspreiding te voorkomen gaat de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) de circa 23.000 kippen van het bedrijf ruimen. Dat meldt de Rijksoverheid maandag. De laatste uitbraak dateert van vorig jaar december.

Vogelgriep is net als het coronavirus een zoönose, een ziekte die zowel dieren als mensen kan treffen. Overigens worden kippen van het merendeel van de honderd varianten niet meer ziek. Vooral wilde vogels (als zwanen, ganzen en eenden) nemen het virus mee naar Nederland en dragen het virus bijvoorbeeld over via poep of veren. Het eten van eieren van besmette vogels is voor mensen niet gevaarlijk.

De uitbraak komt niet als een verrassing voor BBB-minister Femke Wiersma (Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur). „Dat dit vroeg of laat zou gebeuren, wisten we, maar het blijft ingrijpend”, schrijft ze op haar X-kanaal. „Ik kan mij voorstellen dat dit een zware klap is voor de betrokken pluimveehouder. We nemen passende maatregelen en houden de situatie nauwlettend in de gaten.”

Screening

De NVWA gaat de dertien pluimveebedrijven die in een zone van drie kilometer van de plek van de uitbraak liggen, klinisch screenen. Vervolgens zal de Gezondheidsdienst voor Dieren (GD) de betreffende boerderijen monitoren. Zo worden er bijvoorbeeld monsters van kadavers onderzocht en blijft de dienst contact houden met de bedrijven.

De 58 pluimveebedrijven die in een straal van tien kilometer liggen, mogen van de overheid geen „pluimvee en broed- en consumptie-eieren” vervoeren. Ook mag er geen mest van vogels en gebruikt strooisel worden afgevoerd. Bedrijven die naast vogels ook ander vee hebben, mogen ook niet de mest en het strooisel van andere dieren en dierlijke producten afvoeren.

LTO

De genoemde lokale maatregelen moeten verspreiding van de vogelgriep naar andere delen van het land voorkomen. Verder moet pluimvee in de buurt van Putten worden opgesloten in een hok en moeten hobbykippen worden afgeschermd, om de kans op contact tussen wilde besmette vogels en gehouden vogels te verkleinen. De NVWA gaat ook na of er producten of pluimvee van en naar de Puttense boerderij zijn vervoerd in de periode vóór de melding.

Boerenorganisatie LTO roept op tot een „onmiddellijke” landelijke ophokplicht, zo reageerde de organisatie maandagmiddag na bekendmaking van het nieuws uit Putten. „We zitten vanwege de vogeltrek in een risicovolle periode en zien ook besmettingen in omringende landen.”

De enige vrouw die keizer van China werd: Wu Zetian was machtig en meedogenloos – maar moorddadig?

admin
November 18, 2024
0

Als een vrouw uiterst intelligent en grenzeloos ambitieus is, doet dat zelfs tegenwoordig bij velen de wenkbrauwen fronsen. Laat staan in het China van de 7de eeuw.

In 624 krijgen houthandelaar Wu Shiyue en zijn vrouw een dochter. In die tijd geven Chinezen meisjes geen voornaam. Maar dit kind zou op latere leeftijd zichzelf een naam geven, als ze de eerste – en enige – vrouwelijke keizer van China is.

Hoe het burgermeisje Wu Zetian (wat niet de naam is die ze zichzelf gaf) het tot een van de machtigste vrouwen van haar tijd wist te schoppen, is onderwerp van de tentoonstelling Wu Zetian – De enige vrouwelijke keizer van China in het Princessehof in Leeuwarden.

Het museum neemt de bezoeker mee naar het begin van de Tang-dynastie (618-907). Aan de hand van Wu’s geschiedenis en opmerkelijk goed geconserveerde eeuwenoude objecten schetst de rijke expositie een beeld van deze fascinerende vrouw en het leven in het 7de-eeuwse China.

Mythes

Als Wu veertien is, neemt keizer Taizong het beeldschone meisje op in zijn harem – ze krijgt de bijnaam ‘de betoverende juffrouw Wu’. Als hij sterft, wordt ze naar een klooster gestuurd, maar opmerkelijk genoeg haalt Taizongs zoon, keizer Gaozong, haar terug en geeft haar een positie twee rangen onder de keizerin.

Hoe het Chinese hof er in die tijd uitziet, wordt op de tentoonstelling overtuigend in beeld gebracht met voorwerpen van keramiek maar ook van edelmetaal als zilver en goud, plus reproducties van muur- en zijdeschilderingen op de zaalmuren. Dames aan het hof zijn vaak hele dagen bezig met het verzorgen van hun uiterlijk, maar ze spelen ook spelletjes, musiceren of schrijven poëzie.

Hoe Wu zich een weg omhoog konkelt aan het hof, behoort tot een van de mythes die door de eeuwen heen rond haar zijn ontstaan. Vermoordt ze haar eigen dochter om de keizerin daarvan te kunnen beschuldigen? Tegenwoordig wordt gedacht dat het kindje aan wiegendood stierf – maar er rijzen ook nog beschuldigingen van hekserij aan het adres van de keizerin. Gaozong degradeert zijn echtgenote in 655 tot gewone burger, en kiest Wu als nieuwe keizerin.

Van Wu Zetian zelf zijn geen voorwerpen te zien op de expositie: haar met haar man gedeelde tombe in het Qianling Mausoleum blijft gesloten. Uit het graf van een schoondochter zijn wel fraaie artefacten te zien, zoals een puntgave, drievoetige pot en meerdere ragfijn gedetailleerde ruiterfiguren.

Hemelse koning, afkomstig uit de tombe van generaal An Pu en zijn vrouw. Sancai aardewerk, China, 709. (113 centimeter hoog).

Dekselpot met diamantpatroon, sancai aardewerk, China, 618-907. (30×24,5 cm.)

Vrouw te paard, sancai aardewerk, China, 618-907. (42×35 cm.)

Foto’s: Luoyang Museum

Hoogstaand vakmanschap

Veel van de tentoongestelde aardewerken stukken, vaak mens- of dierfiguren, zijn gemaakt van een speciaal soort keramiek. Sancai – letterlijk driekleurig – is crèmekleurig aardewerk dat vaak met twee of drie maar ook wel met meer heldere kleuren wordt geglazuurd.

De prachtige figuren geven zowel het hoogstaande vakmanschap van de Chinese pottenbakkers weer als de duurzaamheid van keramiek: zijn deze objecten echt al ruim duizend jaar oud? Mooie voorbeelden hiervan zijn een beeld van een ambtenaar waarvan het gezicht niet helemaal gelukt lijkt: hij heeft een scheve mond. Maar juist daardoor lijkt het beeld heel echt. De man kijkt met trotse blik en sardonische glimlach de hedendaagse wereld in. Een beeldje van een vrouw met schoudertas doet bijna modern aan. Net als veel vrouwen nu draagt ze de forse tas niet over de schouder, maar aan de arm, en gezien het formaat sleept ze heel wat spullen mee.

De zaalteksten zijn deels in de eerste persoon enkelvoud, zodat de keizer(in) zelf lijkt te spreken. Ze vertelt dat haar man wegens zijn slechte gezondheid veel staatszaken aan haar overlaat. Ze hervormt de landbouw met lagere belastingen en herverdeling van land, ze laat oorlogen voeren waardoor het Chinese rijk uitdijt. Dat wakkert welvaart en technologische vooruitgang aan.

Tijdens de Tang-dynastie kunnen de Chinezen al wit porselein maken: op de tentoonstelling zijn meerdere porseleinen stukken te zien, zoals een vaas met elegant slanke hals uit 709 – duizend jaar voordat in Europa het eerste porselein wordt gemaakt.

Soldaten te paard, muurschildering uit een tombe van de Tang-dynastie, Qianling Mausoleum, China, 618-907.

Luoyang Paviljoen, toegeschreven aan Li Zhaodao, China, 675-758.

Foto’s: Taipei National Palace Museum

Sociale hervormingen

Als Gaozong na een beroerte in 683 overlijdt, heeft Wu al zo’n twintig jaar de werkelijke macht in handen. Die weigert ze op te geven: twee van haar zonen zijn kort keizer, maar ze zet hen af en roept zichzelf in 690 uit tot keizer Wu Zhao. In de vijftien jaar dat ze in eigen naam regeert, voert ze onder meer sociale hervormingen door die meer ruimte geven voor ontwikkeling van gewone burgers. Dat maakt de keizer bij hen populair.

Ook geeft Wu Zhao ruimte aan meerdere religies. Het boeddhisme eert ze met haar bijdrage aan de Longmen-grotten in de provincie Henan: ze voegt, eerst samen met haar man en later zelf, tempels en beelden toe aan het complex. Beroemd is de kolossale zittende boeddha, waarvan het gezicht naar Wu zou zijn gemodelleerd. In de laatste zaal van de expositie wordt een spectaculaire poging gedaan om de grootsheid van dit complex weer te geven: de muren tonen metershoge foto’s van de vele beelden daar.

In 705, als Wu Zhao 81 en ziek is, dwingt een zoon haar afstand te doen van de troon. Hij eert haar wel met de titel Wu Zetian, ‘Wu de weg van de hemel volgend’. Na haar dood, enkele maanden later, wordt dat de naam waarmee ze de geschiedenis in gaat.

Meedogenloos was Wu Zetian ongetwijfeld, dat geldt voor vrijwel elke heerser van haar tijd. Maar dat ze voor de macht over vele lijken ging – inclusief die van familieleden – is waarschijnlijk geroddel van later datum, bedacht door geschiedschrijvers die een machtige vrouw een tegennatuurlijke gruwel vonden. Kwaadsprekerij ontkennen of proberen te nuanceren heeft amper effect, zien we ook nu nog. De enige vrouwelijke Chinese keizer ‘zelf’ haar verhaal laten vertellen en slechts summier aandacht besteden aan alle ongefundeerde mythes, is daarom een uitstekende keuze.

Aardewerk beeldje van een vrouwelijke polospeler, afkomstig uit Luoyang, China. (36,5×41×13 cm.)

Vrouwelijke drummer, sancai aardewerk, China, 618-907.

Vergulde bronzen draak, afkomstig uit een graftombe uit de Tang-dynastie, 618-907. (21,8×12,8 cm.)

Foto’s: Luoyang Museum, Luoyang City Cultural Relics and Archaeology Research Institute

Luister naar