In november begonnen westerse luisterposten signalen op te vangen van een groot Russisch communicatienetwerk dat sinds de Koude Oorlog een slapend bestaan leidde. De versleutelde signalen kwamen uit Kaliningrad, hoofdkwartier van de Russische Oostzeevloot. Routineverkeer, vast een opleiding voor junioren bij de verbindingsdienst van de marine, luidde een eerste analyse.
Maar na Kaliningrad is nu het ene na het andere grondstation in het Oostzeegebied actief geworden. Personeel van de verbindingsdienst is aan het trainen, luidt de analyse nog steeds. Maar waarvoor? Dit netwerk geldt als reservenet voor bevelvoering wanneer andere verbindingen niet beschikbaar zijn, schrijft James Droxford, een Brits kenner van de Russische marine, op zijn blog Droxford Maritime. „Zulke netwerken worden geactiveerd vóór operaties met hoge intensiteit, als reactie op een dreiging, of als voorspel op oorlog.”
De verhoogde Russische activiteit in het Oostzeegebied, valt samen met een rapport van de Deense militaire inlichtingendienst, eerder deze maand, dat Rusland „in toenemende mate bereid is militaire macht te gebruiken in een regionale oorlog tegen een of meer Europese NAVO-landen als het de NAVO als militair verzwakt of politiek verdeeld ervaart”. Als de oorlog met Oekraïne stopt of bevriest, kan Rusland „binnen zes maanden een buurland aanvallen”, aldus de Denen.
Aardverschuiving
Eén scenario: een Russische aanval op de zogeheten Suwalki Gap, een stukje Pools en Litouws grondgebied dat de Russische exclave Kaliningrad van Belarus scheidt. Het zou de landverbinding naar de Baltische Staten afsnijden ter voorbereiding van een bredere aanval. Zo’n besluit is nog niet genomen, schreven de Denen, maar „met een verschuivend conventioneel machtsevenwicht” in Russisch voordeel, wordt „een aanval op een of meer NAVO-landen waarschijnlijker”.
Die verschuiving – ‘aardverschuiving’ is een beter woord – dreigt al langer, al keek Europa liever weg. En nu is het zover. De Verenigde Staten onder Donald Trump lijken niet alleen hun handen van Oekraïne af te trekken, maar eisen van Europa, zoals defensieminister Pete Hegseth zei, dat het „de verantwoordelijkheid voor de conventionele veiligheid op het continent op zich neemt”.
Wat zou dat betekenen? Allereerst, zo vrezen met name de nieuwe NAVO-landen, dat de 20.000 man extra gevechtstroepen worden teruggetrokken die de VS sinds 2022 in Polen, de Baltische Staten en Roemenië hebben gestationeerd ter afschrikking van Rusland. En dat de VS ook niet meer meerouleren in de permanente NAVO-troepenmacht in de Baltische Staten. Behalve een eventueel bestand in Oekraïne, zullen Europese landen dan ook zelf de oostflank moeten bewaken.
Retour Eemshaven
Deze week gaf Hegseth een bezuinigingsopdracht van 50 miljard dollar per jaar aan het Pentagon, waarvan de Amerikaanse operaties in Europa nadrukkelijk niet worden uitgezonderd. Dat maakt het nog waarschijnlijker dat de vrachttreinen met tanks en ander materieel binnenkort retour rollen naar de Eemshaven.
Dit is wat je de ‘lichte variant’ kunt noemen. De ‘zwaarste’ komt erop neer, en zo kun je Trump en Hegseth ook lezen, dat de VS van plan zijn hun hele militaire aanwezigheid in Europa – bases, hoofdkwartieren, vliegvelden en een kleine 100.000 militairen – te ontmantelen.
Volgens Giuseppe Spatafora, analist bij het EU-instituut voor Veiligheidsstudies (EUISS) in Parijs, kan het Amerikaanse voornemen „Europa op te geven” nog steeds van alles betekenen. Afbouw kan inderdaad het doel zijn, zodat de VS alle aandacht op China kunnen richten. „Het kan jaren duren, waardoor Europese landen de tijd krijgen zich aan te passen, maar in het geval van een crisis, of als Trump thuis een snel succesje wil halen, kan het heel snel gebeuren”, denkt Spatafora.
„Maar dreigen met weglopen kan ook onderhandelingstactiek zijn om Europa te dwingen meer Amerikaanse wapens te kopen, of om concessies te doen op andere terreinen, zoals handel of tech-standaarden.” Daarmee kan hij Europa mogelijk uiteen spelen, wat kan leiden tot fragmentatie en „bilateralisering” op defensie- en andere gebieden. En het is dus ook een bedreiging voor de Europese Unie. „Maar vermoedelijk wordt het van alles wat”.
Hardware
Europese defensie heeft geen eigen hoofdkwartier, behalve dat van de NAVO, waar de hoogste bevelhebber altijd een Amerikaanse generaal is. Zonder Amerikaanse coördinatie, hardware en verbindingen kan een ‘Europese NAVO’ een los verband worden van 29 nationale legers en legertjes, met grote gaten in het vermogen om gezamenlijk op te treden.
Om te beginnen: zware transportvliegtuigen. Het werkpaard van de Amerikaanse luchtmacht, de C-17 Globemaster III, kan 77 ton vracht aan boord nemen, of één Abramstank. De Britten hebben acht C-17’s en een poule van andere NAVO-landen samen nog eens drie. De VS hebben er ruim 200. Het zwaarste Europese transporttoestel, de Airbus A400M, heeft een laadvermogen van 37 ton. Daarvan zijn er ruim 100.
Hetzelfde patroon is te zien bij tankvliegtuigen, essentieel om gevechtsvliegtuigen in de lucht te kunnen bijtanken op langere sorties. Op het gebied van satellieten voor spionage en verbindingen, verkenningsdrones en het verzamelen van elektronische inlichtingen: idem dito. Voorraden en types precisiemunitie en lange-afstandsraketten in Europa zijn extreem beperkt.
Snoozeknop
Hoe meer van zulke ‘strategic enablers’ Europa heeft, hoe meer militaire taken het zelfstandig kan uitvoeren. Na bij elke wake-up call „jarenlang op de snoozeknop te hebben gedrukt”, zoals een Duitse functionaris tegen nieuwssite Politico zei, heet Europa nu klaarwakker te zijn. En bereid om – bovenop alles wat er al in de pijpleiding zit – veel meer aan defensie uit te geven, nieuwe systemen te ontwikkelen of te kopen.
Maar dat kost honderden miljarden, jaren tijd en vergt enorme cultuurveranderingen binnen politiek en defensie-industrie. Bovendien: Europese strijdkrachten zijn al sinds de Tweede Wereldoorlog zo ingericht dat ze voor materieel, operaties en training juist afhankelijk zijn van de VS. Ook een eventuele Europese veiligheidsmacht in Oekraïne zou niet buiten Amerikaanse steun kunnen. „Ze heten niet voor niets de onmisbare bondgenoot”, zei een Europese minister tegen de Financial Times na de desastreuze bijeenkomst in München. „Wij kunnen zelfstandig geen enkele complexe operatie zonder ze runnen, en zelfs geen eenvoudige taakjes langere tijd volhouden.”
En: in een oorlogsscenario zouden de VS bij de huidige 100.000 soldaten nu nog eens 200.000 man – georganiseerd in coherente legerkorpsen van 30-50.000 man met hun materieel – naar Europa vervoeren. Waar denkt Europa zelf alleen al 300.000 soldaten vandaan te halen? Trumps bevel ‘Vanaf nu doen jullie het zonder’ is dus niet zoiets als je ambassades dwingen om het abonnement op The Economist op te zeggen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/25105859/web-2402BUI_vsterug_extra.jpg)
Escalatieladder
Het is zelfs de vraag of de VS zich helemaal van Europa kúnnen ontkoppelen. Want omgekeerd zijn ze militair ook met Europa vergroeid. Anders dan de VS beschikt geen Europees land over eigen tactische kernwapens tegen slagvelddoelen. Zo ontbreken er op de zogeheten escalatieladder zonder de VS een paar sporten tussen conventionele oorlogvoering en de ultieme escalatie van intercontinentale strategische kernraketten, waarmee Britse en Franse onderzeeboten zijn uitgerust.
Of willen de Amerikanen, als je Hegseth hoorde benadrukken dat Europa de ‘conventionele veiligheid’ voor zijn rekening moet nemen, toch een lokale nucleaire taak houden? Maar dan moeten ook de Amerikanen die op Volkel hun ‘special munitions’ bewaken, blijven.
En neem de Amerikaanse aanwezigheid in het Verenigd Koninkrijk, in George Orwells 1984 cynisch Airstrip One genoemd. De drie grote VS-vliegbases daar zijn behalve voor het Europese NAVO-gebied ook een springplank voor Amerikaanse operaties in het Midden-Oosten en Afrika. Afluisterstation RAF Menwith Hill – tientallen schotelantennes verstopt in reusachtige witte golfballen op een hoogvlakte in North Yorkshire – wordt beheerd door de National Security Agency (NSA) en speelt een sleutelrol in het wereldwijd onderscheppen van communicatie en het ondersteunen van operaties. Dat beëindigen in tijden van spanning met China lijkt ook niet erg in Amerikaans belang.
De NSA en de Britse evenknie GCHQ zijn binnen het zogeheten Five Eyes-inlichtingenverband al decennia innig verknoopt. Al zijn in het VK geluiden te horen dat het misschien wat minder innig moet, omdat je niet zeker weet waar gevoelige informatie terechtkomt in een bondgenootschap waar in veel nieuwe topposities begrip voor Rusland bestaat.
En Amerika kan wel zeggen dat Europa zijn eigen boontjes verder moet doppen, maar een voor beiden cruciaal gevechtsvliegtuig als de F-35 zit vastgeklonken in een Amerikaans-Europees netwerk van fabricage, logistiek, onderhoud, training en dataverbindingen in gevechtsomstandigheden. Die navelstrengen lijken nauwelijks door te knippen.
