Het Israëlisch grondoffensief in Libanon is in volle gang. Iran vuurde bijna tweehonderd raketten af naar Israël. De Israëlisch regering belooft hard terug te slaan. Analisten en wereldleiders waarschuwen voor een regionale oorlog. Wie zijn de grote geopolitieke spelers in de regio? Aan wiens kant staan ze? En wat zouden ze doen als de oorlog de hele regio meesleurt?
Iran
Woensdag, de dag nadat Iran Israël met honderdtachtig raketten bestookte, was de Iraanse president Masoud Pezeshkian op bezoek in Qatar. Daar zei hij dat wat Israël ook doet, Iran harder zal terugslaan. De raketaanval „was slechts een glimp van onze krachten. Ga geen oorlog aan met Iran.” Pezeshkian ontmoette in Qatar ook leiders van Hamas.
Toch was het de dagen voorafgaand aan de raketaanval juist president Pezeshkian die tijdens felle interne discussies pleitte voor een meer terughoudende reactie, aldus The New York Times op basis van Iraanse bronnen. Die discussie verloor hij. De haviken in de legerleiding overtuigden Irans hoogste leider ayatollah Khamenei van de noodzaak van een krachtige reactie.
Dit patroon past in het beeld van de afgelopen weken, waarin Iran terughoudend reageerde op de liquidatie van Hamas-leider Ismail Haniyeh in Teheran eind juli en Israëls aanvallen op Hezbollah. De nieuwe Iraanse regering hoopte op betere banden met de VS en een verlichting van Amerikaanse economische sancties.
Hezbollah functioneerde samen met Hamas en de Houthi’s in Jemen als een vooruitgeschoven verdedigingslinie van Iran. Nu Hezbollah verzwakt is en Hamas militair vleugellam, is Iran kwetsbaar. Dat kan ertoe leiden dat Iran de laatste stap zal zetten naar het ontwikkelen van atoomwapens.
Luchtaanvallen van en naar Israël
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/10/04110338/data122587092-ee0102.png)
Israël
De bombardementen in Libanon, de pieperaanslag op Hezbollah, het uit de weg ruimen van Hezbollah-leider Hassan Nasrallah en een grondinvasie in Libanon: de Israëlische premier Netanyahu nam de laatste weken enorme risico’s. Vooralsnog lijken die te lonen. Het bleek mogelijk Hezbollah in korte tijd te verzwakken, vooralsnog zonder grote verliezen aan Israëlische zijde. Aartsvijand Iran beperkte zijn reactie tot het afschieten van honderdtachtig (merendeels onderschepte) raketten. Teheran deed dinsdag geen poging de Israelische raketafweer te overrompelen met de duizenden andere raketten die het in huis heeft.
En dus klopt Netanyahu zich op de borst. Na de aanval van Hamas op 7 oktober was Netanyahu’s populariteit tot een dieptepunt gezakt, maar inmiddels is zijn Likoed-partij de grootste in de peilingen.
Maar heeft hij ook een exit-strategie? Lang niet alle Israëlische gijzelaars zijn terug uit Gaza: een open wond in de Israëlische samenleving. Voor de invasie in Libanon lijkt er evenmin een duidelijke exit-strategie te zijn. En ook op de Westelijke Jordaanoever is de situatie nog altijd onrustig, de VN meldden in augustus dat sinds 7 oktober 2023 bijna zeshonderd Palestijnen door Israelische militairen zijn gedood. Nu dreigt er – afhankelijk van hoe Israël op de Iraanse raketaanval reageert – een extra front met Iran bij te komen. In dat geval vecht Israël een oorlog op vier fronten, de aanvallen van milities uit Jemen en Irak niet meegerekend.
Plan of niet, Netanyahu weet wel wat hij wil. Vorige week hield hij bij de Verenigde Naties een kaart van het Midden-Oosten omhoog met daarop een groen gekleurd Israël, Egypte en Saoedi-Arabië. Gaza en de Palestijnse gebieden lijken op deze kaart Israelisch grondgebied. Met een dikke rode pijl zijn deze landen verbonden aan een net zo fel groen India. In die toekomstdroom vormen „Israël en zijn Arabische partners een landbrug die Azië met Europa verbindt,” aldus Netanyahu. Die toekomst is volgens hem binnen handbereik, als de wereld zich maar achter Bibi en zijn oorlog op vier fronten schaart.
Hezbollah in Libanon
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/10/04110338/data122587087-0d9491.png)
De Golfstaten, Irak en Syrië
De Iraanse president Pezeshkian ontmoette tijdens zijn bezoek deze week in Qatar ook de ministers van de Golfstaten. Onder meer Koeweit, Oman, Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten drongen er bij Pezeshkian op aan de situatie niet verder te laten escaleren. Binnenskamers benadrukten de Golfstaten hun neutraliteit, zeiden ingewijden tegen persbureau Reuters. Iran zou eerder hebben gehint dat het bij een eventuele oorlog olie-installaties in de Golfstaten onder vuur zou nemen om wereldwijde olieprijzen op te drijven.
Een door oorlog verzwakt Iran zou ruimte bieden aan regeringen in Irak en Syrië, waar Iran milities en politieke groeperingen steunt. De Syrische president Bashar al-Assad hield zich opvallend stil over Israëls aanvallen op Hezbollah, terwijl de Libanese militie tijdens de Syrische burgeroorlog hielp Assad in het zadel te houden.
Jordanië
Deze week zagen Jordaniërs voor de tweede keer dit jaar hoe tientallen Iraanse raketten boven hun hoofd naar Israël vlogen. Net zoals in april hielp de Jordaanse luchtmacht die raketten te onderscheppen. Die hulp aan de Israëliërs ligt zeer gevoelig bij de Jordaniërs . Meer dan de helft is van Palestijnse afkomst. Al bijna een jaar gaan elke vrijdag grote groepen Jordaniërs de straat op om te demonstreren tegen de oorlog in Gaza. Volgens een peiling begin 2024, na de aanval van Hamas op Israël had 85 procent van de Jordaniërs een positief beeld van Hamas: een verdubbeling ten opzichte van vier jaar daarvoor.
Tegelijkertijd ontvangt Jordanië jaarlijks 1,5 miljard dollar aan Amerikaanse steun, een bedrag dat het economisch geplaagde land moeilijk kan missen. Ook zijn er zo’n drieduizend Amerikaanse militairen gestationeerd. Begin dit jaar kwamen drie Amerikaanse militairen om bij een drone-aanval, uitgevoerd vanuit Irak door een door Iran gesteunde militie.
Dit maakt de huidige situatie een lastige balanceeract voor het Jordaanse koningshuis en diens regering. Aan de ene kant helpt het Israël tegen Iraanse raketten, aan de andere kant betoogde koning Abdullah vorige week bij de Verenigde Naties dat „de Israëlische overheid meer kinderen” heeft gedood in het afgelopen jaar „dan tijdens enig andere oorlog in de recente herinnering” is gebeurd. Ook verschenen er in februari beelden van de 62-jarige koning die in militair uniform met de Jordaanse luchtmacht meevloog voor een voedseldropping boven Gaza. De vraag is hoelang hij dit evenwicht kan bewaren als het conflict zich verder uitbreidt.
Egypte
Na drie decennia spanningen en oorlogen was Egypte in 1979 het eerste Arabische land dat vrede sloot met Israël. Daarmee werd het Noord-Afrikaanse land een bondgenoot van de Verenigde Staten, waarvan het, net zoals Jordanië, elk jaar meer dan 1 miljard dollar aan steun ontvangt.
Egypte speelde als buurland het afgelopen jaar een actieve rol in het bemiddelen tussen Hamas en Israël. Tot een permanent staakt-het-vuren of het vrijlaten van de Israëlische gijzelaars leidde dat niet. Een van de obstakels tijdens de onderhandelingen was de zogenaamde „Philadelphi Corridor” een strook land in Gaza aan de grens met Egypte. Zowel Hamas als Egypte willen dat Israël daar zijn troepen terugtrekt. De Israëlische premier Netanyahu weigert dat omdat volgens hem de Egyptische grensbewaking te weinig doet om te voorkomen dat Hamas wapens naar binnen smokkelt. De Egyptische president Abdel Fattah Al-Sisi belde afgelopen week met de Libanese premier en betreurde het feit dat de „internationale gemeenschap niet zijn verantwoordelijkheid neemt” door Israëlische escalatie toe te staan, aldus zijn kantoor.
Amerikaanse militaire aanwezigheid in het Midden-Oosten
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/10/04110336/data122587098-7ff2cb.png)
Verenigde Staten
Terwijl de Amerikaanse president Joe Biden en zijn Franse tegenhanger Emmanuel Macron tijdens de jaarlijkse vergadering van Verenigde Naties in New York probeerden een wapenstilstand tussen Hezbollah en Israël te bewerkstelligen, had Netanyahu andere plannen. Netanyahu gaf vanuit zijn hotelkamer bevel Hezbollah-kopstuk Hassan Nasrallah te doden. Zijn medewerkers verspreidden een foto van Netanyahu die de boodschap doorbelt: een geopolitieke middelvinger aan de Amerikanen.
Toch lijkt dit niets te veranderen aan de onvoorwaardelijke militaire steun die de VS Israël bieden.
Dat Netanyahu er juist nu voor kiest de oorlog verder op te voeren, in de laatste maanden van Bidens ambtstermijn, is volgens analisten geen toeval. Met nog een maand tot aan de presidentsverkiezingen gaat Netanyahu ervan uit dat Biden geen grote koerswijzigingen aan zou durven ten aanzien van Israël en het Midden-Oosten. „Elke poging om Israël af te straffen zou Harris kunnen schaden,” vooral onder pro-Israëlische kiezers, aldus Stephen Collinson, politiek expert bij CNN.
De Amerikanen zijn met zo’n veertigduizend militairen aanwezig in het Midden-Oosten, verspreid over onder meer Koeweit, Qatar en Irak. Deze week maakte het Pentagon bekend dat er enkele duizenden militairen en drie eskaders vliegtuigen bij komen. Ook zijn Amerikaanse oorlogsschepen aanwezig in de Middellandse en Rode Zee en de Golf van Oman. De Amerikaanse marine haalde afgelopen dinsdag een fors aantal Iraanse raketten uit de lucht. Een tweede vliegdekschip steekt momenteel de Atlantische Oceaan over om zich bij de legermacht te voegen.
Ondanks de grote troepenmacht zijn de VS de laatste jaren minder betrokken bij het Midden-Oosten dan de afgelopen decennia. De Amerikanen zijn minder afhankelijk van olie uit het Midden-Oosten omdat ze dat zelf meer zijn gaan produceren. Sinds de Verenigde Staten meer op afstand staan, zijn ook hun bondgenoten in de regio een meer zelfstandige koers gaan varen.
Landen (geel) waar Saoedi-Arabië en Iran om invloed strijden
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/10/04110337/data122587097-c276c8.png)
Saoedi-Arabië
Het afgelopen decennium wedijverde Saoedi-Arabië achter de schermen met Iran om invloed in de regio. Die krachtmeting vertaalde zich in het steunen van verschillende partijen in onder meer Irak, Syrië en Jemen. Meestal volgt die steun religieuze lijnen: Iran steunt mede-sjiitische groeperingen en Saoedi-Arabië helpt de soennitische partijen die daartegenover staan met wapens, geld en militair ingrijpen, zoals in de Jemenitische burgeroorlog.
Ook Libanon was lang het toneel van dit machtsspel tussen Saoedi-Arabië en Iran. Die strijd leek enigszins beslecht in het voordeel van Iran. De Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman (‘MbS’) keek de afgelopen jaren met ongenoegen naar de dominantie van Hezbollah, bondgenoot van Iran, in het Libanese parlement. Toen de Libanese premier Saad Hariri in 2017 op bezoek was in Saoedi-Arabië maakte hij ter plekke onverwachts zijn aftreden bekend. Dit gebeurde zeer waarschijnlijk onder druk van zijn ontevreden Saoedische gastheer, die niet blij was met Hariri’s samenwerking met Hezbollah.
Saoedi-Arabië zal dan ook gemengde gevoelens hebben bij het huidige conflict tussen Israël, Hezbollah en Iran. Saoedi-Arabië en Israël waren voor de Hamas-aanval van 7 oktober op weg naar een normalisering van hun relaties. Afgelopen januari zei Bin Salman dat hij daar alleen verder over wil praten als het “conflict in Gaza eindigt” en er een “route naar een Palestijnse staat” komt.
De invloed van Iran in de gehele regio is Riad al lang een doorn in het oog. Die invloed heeft door Israëls aanval op Hezbollah een knauw gekregen. Maar tegen welke prijs? De golfstaat waarschuwde vorige week voor “de gevaarlijke consequenties” van escalatie en riep na het Israëlische grondoffensief de internationale gemeenschap op „de vrede en veiligheid” van de regio te beschermen. Het Midden-Oosten moet de „tragedies van oorlogen” verder worden bespaard, aldus het Saoedische ministerie van Buitenlandse Zaken.
Daarnaast waren er de afgelopen jaren juist tekenen dat Saoedi-Arabië en Iran toenadering zochten. Vorig jaar ondertekenden Iran en Saoedi-Arabië bijvoorbeeld een ‘routekaart naar deëscalatie’ in de Chinese hoofdstad Beijing. Ambassades in beide landen werden na jaren heropend.
