Wel verstand van satellieten, maar niet van piramides

De zeventiende-eeuwse Amsterdamse patriciër Jan Six was een echte kunstliefhebber. Zo liet hij in 1654 zijn portret schilderen door Rembrandt. Minder bekend is een schilderij van zijn beeltenis dat tien of vijftien jaar later werd gemaakt door Wallerant Vaillant (1623-1677), een inmiddels bijna vergeten kunstenaar aan wie het Amsterdamse Museum Van Loon nu een tentoonstelling wijdt.

In Vaillants busteportret verschijnt Six met een zelfverzekerde blik in de blauwe ogen, lange roodblonde krullen rond het magere gezicht en een donkere mantel met een eenvoudige witte kraag. Pal ernaast hangt een prent die Vaillant naar zijn eigen schilderij heeft gemaakt: de afdruk toont Six in spiegelbeeld en geeft in zwart-wit een treffende reproductie van de overwegend donkere tonen die het geschilderde origineel kenmerken. Dat is opvallend omdat gravures over het algemeen zijn opgebouwd uit vele, parallel uit een koperplaat gestoken lijnen. Door die nu eens dichter bij en dan weer verder van elkaar te plaatsen, of ze elkaar te laten kruisen, kan er heel goed licht- en donkerwerking mee worden gesuggereerd. Maar een fluwelig, schilderachtig effect zoals in Vaillants prent wordt er niet mee bereikt.

Wallerant Vaillant heeft hier dan ook de destijds revolutionaire techniek toegepast van de mezzotint, die ook wel toepasselijk ‘zwartekunst’ wordt genoemd. In het geval van het portret van Jan Six is ook de koperplaat bewaard gebleven en hier tentoongesteld. Op het eerste gezicht is er op het glimmende oppervlak weinig te zien, maar het loont de moeite om er eens van opzij in strijklicht naar te kijken. Dan blijkt dat in de mezzotinttechniek (zoals ook blijkt uit een instructief filmpje in de expositie) de koperplaat eerst door middel van een ‘wiegijzer’, een halfrond instrument met een rij scherpe punten, in een tijdrovend proces, wordt voorzien van talloze putjes. De voorstelling krijgt daarna vorm door het oppervlak weer, geheel of gedeeltelijk, glad te polijsten op plaatsen waar lichtere partijen vereist zijn. Na het inkten zet de kleurstof zich vast in het reliëf, waardoor in een afdruk op papier alle gewenste grijstonen kunnen worden bereikt.

Technisch begaafd

De techniek van de mezzotint, ontwikkeld in Duitsland rond 1640, vereist de hand van een technisch begaafd kunstenaar, en Vaillant was zo’n virtuoos. Hij was geboren in Rijsel (Lille), nu in Noord-Frankrijk, destijds het zuidelijkste deel van Vlaanderen. Na een leertijd in Antwerpen verbleef hij een jaar of tien in Amsterdam. Tijdens een verblijf in Heidelberg en Frankfurt leerde hij de zwartekunsttechniek kennen, die hij na zijn terugkeer in Amsterdam in 1665 nog vaak zou toepassen.

In die tweede Amsterdamse periode legde Vaillant zich toe op geschilderde portretten van onder meer leden van de familie Van Loon: degelijke maar weinig sprankelende uitbeeldingen van ernstige rijkaards en regenten. Hoogtepunt in die productie is het ambitieuze, ruim twee meter in het vierkant metende groepsportret van de Regentessen van het Walenweeshuis (1671), met de massieve gestalten van drie bestuursleden in zwarte jurken rond een tafel en onder majestueuze oranje draperieën, en een heel wat bescheidener weesmoeder en -meisje in het hoekje.

Interessanter zijn Vaillants levendige portretten getekend in zwart krijt. Ook daarin onderscheidde hij zich als een eigenzinnig kunstenaar die vaak reeksen maakte van hele families. De tekeningen waren daarbij, ongebruikelijk in die tijd, het eindproduct. Soms vormen ze het resultaat van een soort groeiproces waarin de toename van de omvang van de serie gelijke tred houdt met uitbreidingen van de familie. Dergelijke reeksen zijn in de loop der tijd vaak uiteen gevallen omdat tekeningen los werden geërfd of verkocht. De kwetsbaarheid van krijt op papier of perkament, die gemakkelijk slijt als tekeningen opgestapeld worden bewaard, doet de zaak ook geen goed. Toch zijn er indrukwekkende reeksen bewaard gebleven zoals die van de familie van de welgestelde Amsterdamse zeepzieder Jacob Pietersz Elias, wiens portret vergezeld wordt door dat van zijn echtgenote Vrouwtje Pancras, haar ouders, en vier van hun kinderen. De portretten zijn fraai gedetailleerd en subtiel uitgevoerd, al vertonen vooral de kinderen weinig variatie in houding en oogopslag.

Gezien de aard van deze krijttekeningen, met al hun gradaties van wit, zwart en alle tussenliggende grijstonen, verwondert de interesse van Wallerant Vaillant in de mezzotint niet. Met de grafische techniek waarin hij als een van de eersten excelleerde, verwierf hij een reputatie die daarna al snel weer is vervaagd.

Delen

Mail de redactie

‘Architecture of the invisible’ heet de voorstelling van het Nederlands Dans Theater. ‘Architectuur van het onzichtbare’. Moeizame titel. Bedoelen ze luchtkastelen? Die verwaaien waar je bij staat, dus die architectuur laat ik voor wat hij is. Maar dat onzichtbare is spannend. Dat zie je niet, maar grote kans dat het er wel is. Zoals deze avond waar ik geniet van het onzichtbare dat drie dans-stukken zo verbindt, dat ze me samen diep raken. Hoe? Moeilijk te zeggen. Maar als het toch moet, noem het dan maar oer.

Oer. Vreemd woord. „Oerend hard” zong de Achterhoekse band Normaal lang geleden. Ik bezocht destijds hun concert in Amsterdam-Buitenveldert waar om te beginnen hun zwarte vrachtauto opzien baarde. Op de achterdeuren was een doodskop gekalkt, met daaronder de waarschuwing: ‘Kiek uut’. In een betonnen zaal voerde Normaal ‘Oerend hard’ uit. De song resoneerde in mijn borstkas en ik vergat nooit dat ze met dat ‘oerend’ niet alleen konden doelen op de snelheid van motorfietsen. Kiek uut, inderdaad: ze bedwelmden ons, hun publiek, met een oergevoel dat ons deed brullen.

Nu wordt er zelden bij gebruld maar het hoeft niemand te verbazen dat kunst precies dat oergevoel teweeg kan brengen, wanneer het meeslepende nu van de kunst fuseert met het magnifieke toen van de oerknal. Het geeft de sensatie dat je afdaalt naar een modderige oorsprong en opstijgt naar de engelen. Engelen bestaan niet, maar aangezien het zonder niet ging werden ze lang geleden verzonnen om de hemel te helpen met dans en zang.

Ik zit dus te kijken naar het Nederlands Dans Theater. In het tweede stuk golven de dansers over het toneel als een zwerm spreeuwen. Nee, als een uitbuikende amoebe. Het derde stuk doet daar een schepje bovenop met de horror van een horde hossende clowns – kwasi onderdanig, onaanraakbaar als getemde wilde dieren die altijd hun klauwen nog hebben. Maar dat het samen zo goed werkt, komt door het openingsstuk, waarin je soms niet bevat wat je ziet, want choreograaf Jiří Kylián verstrengelt de dansers tot optische raadsels, tot glimpen van de gedachte dat dans zo oud is als de mensheid. Daar zijn aanwijzingen voor. Kijk naar het ritme in de prehistorische tekeningen in grotten en je vermoedt dat dans iets is wat de mens altijd kende, altijd anders en altijd hetzelfde.

Weet ik dat zeker? Nee. Maar het Rijksmuseum schiet te hulp. De expositie ‘Asian Bronze’ opent met een plat, menselijk sculptuurtje, niet prehistorisch maar wel zo’n vijfendertighonderd jaar oud. De armen krullen. Armen zijn recht, die doen dat niet, het lijkt erop dat iemand hier beweging zat uit te beelden, de werveling van handen en ellebogen. Ik twijfel er niet aan, dit mensje danst. Het beeldje ernaast is nog ouder. Het is een vrouw, met haar linkerhand in haar zij, en haar rechterarm voor haar middel gebogen – enfin, ga maar kijken in elke willekeurige balletklas. Ook zij danst.

Delen

Mail de redactie