Steven Pinker, in Leiden voor een lezing aan de universiteit, wil eerst even weten hoe de NAVO in Nederland ligt. „Is de steun ervoor iets van rechts of juist van links?”, vraagt hij online. Nou, rechts dus, aldus de interviewer van de krant die wel voor „NAVO-krant” is uitgemaakt, gezien de steun aan de Atlantische gedachte.
De vraag van de beroemde Canadees-Amerikaanse cognitief psycholoog is niet terloops. Zijn lezing afgelopen dinsdag, op de eerste dag van de NAVO-conferentie in Den Haag, heeft de titel ‘Wat we verdedigen’. En dat is: het humanistische denken van de Verlichting dat hij onderschrijft. Pinker herkent de principes daarvan in het Noord-Atlantisch Handvest, waarin de organisatie zich voorneemt „vreedzame en vriendschappelijke” internationale betrekkingen na te streven, alsmede „stabiliteit en welzijn”. Serieus, nu de wereldorde vervaarlijk kraakt?
Nooit gedacht dat de NAVO een Verlichtingsorganisatie was.
(lacht) „Collectieve verdediging is natuurlijk geen Verlichtingsidee. Internationale organisaties zijn dat wel, denk aan Kants pleidooi voor de ‘eeuwige vrede’. De principes in het Handvest komen voort uit de Verlichting: onderling begrip, internationale samenwerking, vrede bevorderen, het welzijn van burgers vergroten. Er staat niets in het Handvest over nationale glorie, de historische of mystieke roeping van een volk, of de noodzaak van strijd. Daarin wijkt het af van de imperiale ambities van landen en rijken die we kennen sinds mensenheugenis.”
Hoe brengt de NAVO het ervan af?
„Dat is moeilijk te zeggen, we hebben geen counterfactuals hoe de recente geschiedenis anders zou zijn gelopen zonder de verdragsorganisatie. Dat de Sovjet-Unie en later Rusland geen NAVO-leden direct hebben aangevallen, zou je kunnen zien als een bewijs van succes. Er zijn nog oorlogen geweest op het continent – en nu weer – maar vergeleken met de Europese geschiedenis van vóór 1949 zie je een drastische vermindering in het aantal oorlogen hier.”
Uw lezing heet ‘Wat wij verdedigen’. Maar verdedigen we inderdaad, of wel genoeg? De steun voor Oekraïne is allesbehalve zeker. President Trump is ronduit sceptisch over de NAVO.
„Oekraine is geen lid van de NAVO, al begrijp je heel goed waarom zij dat willen worden. Het is ironisch dat westerse apologeten van Poetin de schuld van de oorlog nu geven aan de NAVO, omdat die Rusland zou hebben geprovoceerd. Dat is alsof je het huis van de buren gaat platbranden omdat die graag een sprinklersysteem willen installeren. De verdenking is ook volkomen onlogisch. Geen NAVO-land zal ooit Rusland binnenvallen. Poetin zelf heeft nooit een geheim gemaakt van zijn ambities. Hij schrijft over het mystieke recht van Rusland om Oekraïne te annexeren.”
Universiteiten horen bij uitstek bij de Verlichting. Vandaar dat uw eigen Harvard zo onder vuur ligt?
„Wat de regering-Trump de universiteit aanvankelijk voorstelde, een pakket radicale eisen, deed me denken aan een scène uit The Godfather. Een gangster zet iemand een pistool tegen het hoofd en eist dat die een contract tekent, met de mededeling dat zijn handtekening óf zijn hersenen op papier zullen belanden. Trump deed Harvard een aanbod dat het onmogelijk níét kon weigeren.”
Woke studenten kunnen geen gemaskerde mannen eropuit sturen
Trump moet ook niet veel hebben van uw idee van vrije wetenschap.
„Voor zover er sprake is van een ideologie in deze regering is dat er een van Contra-Verlichting. Trump zelf heeft waarschijnlijk geen ideologie, alleen gut feeling. Maar mensen als JD Vance hebben die wel. In de brain trust van de regering zitten mensen die anti-wetenschap zijn en het begrip democratie verwerpen. Zij pleiten voor iets dat meer lijkt op de monarchieën en theocratieën uit de Middeleeuwen.”
In een eerdere lezing waarschuwde u voor ‘woke rightism’.
„Dat was een oproep aan collega-academici om in hun afkeer van ‘woke’ niet door te slaan naar autoritair rechts, dat nog veel zwaardere beperkingen oplegt aan de vrijheid van meningsuiting. De regering arresteert nu studenten op grond van hun opinies en schoont overheidsdocumenten van alles wat ze afwijkend vinden. Dat gaat veel verder dan wat academisch links heeft gedaan, de staat heeft enorme macht. Woke studenten kunnen geen gemaskerde mannen eropuit sturen om mensen te kidnappen en op te sluiten.”
U was zelf een van de felste critici van Harvard. Twee jaar geleden publiceerde u een 5-puntenplan om de universiteit „van zichzelf te redden”. Spijt?
„Ik sta nog steeds achter die punten: beschermen van het vrije debat, grotere verscheidenheid aan standpunten. Sommige ervan zijn ook ingevoerd, al voor het aantreden van Trump. Harvard heeft de verplichte ‘diversiteitsverklaring’ bij sollicitaties afgeschaft, gelukkig. Veel afdelingen zullen die verklaring helemaal niet hebben gelezen. Het leidde dus tot intellectuele oneerlijkheid of tot het uitfilteren van wie niet woke was.”
U betichtte Harvard ook van een ‘íntellectuele monocultuur’. Maar in uw recente essay The Harvard Derangement Syndrome neemt u het voor de universiteit op en noemt u ‘woke’ studies er marginaal. Bent u opgeschoven?
„Dat van die monocultuur was misschien wat overdreven. Maar ik vind dat Harvard sindsdien wel goede stappen heeft gezet. Het is onverstandig om hervormingen af te wijzen puur omdat ze overlappen met wat Trump wil. Universiteiten moeten laten zien dat ze problemen de baas kunnen zonder dat de regering een pistool tegen hun hoofd zet.”
Er zijn tekenen dat de regering wil onderhandelen, nu de rechter maatregelen zoals die over buitenlandse studenten heeft opgeschort.
„Wie weet… We bevinden ons echt op onbekend terrein. De regering is heel vindingrijk gebleken in het zoeken van allerlei manieren om Harvard aan te pakken. En er zijn invloedrijke adviseurs, zoals de conservatieve activist Christopher Rufo, die universiteiten de duimschroeven steeds verder willen aandraaien. Maar Trump zelf is onvoorspelbaar. Het kan zijn dat hij vindt dat het punt nu wel is gemaakt is en dat hij het er bij laat. Harvard heeft daar ook belang bij, zolang onderhandelingen maar in goed vertrouwen verlopen en er geen essentiële principes worden opgeofferd.”
U koppelt in uw lezing wetenschap, Verlichting en liberalisme. is er een noodzakelijk verband tussen die drie?
„Noodzakelijk zou ik niet zeggen. Kijk naar China, de Sovjet-Unie of nazi-Duitsland. Allemaal dictaturen waar wetenschappelijk onderzoek werd gedaan, zij het binnen strikte beperkingen en met het risico van enorme blunders. Eugenetica is ook zo’n onderwerp. Ik ben beschuldigd van sympathieën ermee, pure laster. Er is een enorm verschil tussen het inzicht dat genetische verschillen bestaan tussen mensen – nee, we zijn niet allemaal klonen – en het eugenetische idee dat overheden de evolutie van een bevolking moeten manipuleren.”
Wij zijn in staat tot empathie, maar hebben ook de drang tot machtsuitoefening, wraak en misbruik maken van anderen
U noemt een aantal onwenselijke alternatieven voor verlicht humanisme, zoals religieus fundamentalisme en autoritair populisme. En het ‘transhumanisme’? Ooit kwam dat van postmoderne denkers, nu van futuristen als Elon Musk die dromen over het uploaden van je brein of over supermensen op Mars.
„Ja, dat is een opmerkelijke nieuwe stroming. Die overlapt met een bizarre en verontrustende wending in wat ‘effectief altruïsme’ wordt genoemd, het idee dat ons doel moet zijn het maximaliseren van geluk voor zoveel mogelijk mensen, inclusief toekomstige. Dat devalueert het belang van mensen die nu leven ten gunste van fictieve mensen of zelfs van neurobiologische software die nog moet worden ontwikkeld. Ik heb afstand genomen van die beweging, al blijf ik het uitgangspunt van utilisme onderschrijven, het bevorderen van menselijk geluk. Of eigenlijk: het welzijn van levende wezens, van alles wat sentient [bewust] is.”
U voert graag statistieken aan die laten zien dat het steeds beter met ons gaat. Maar niet met de planeet.
„Ik geloof niet dat de planeet een levend wezen is dat rechten heeft. Humanisten zijn natuurlijk bezorgd om bedreigingen van het milieu en de natuurlijke omgeving, maar ik zie die niet als een aanval op een onschuldige planeet. Ze zijn het neveneffect van de menselijke behoefte aan energiebronnen voor de verbetering van ons welzijn. Daar zijn we imposant in geslaagd de afgelopen eeuwen, nu staan we voor het dilemma hoe we zulke bronnen kunnen blijven gebruiken zonder onszelf uiteindelijk schade toe te brengen. De denkers van de Verlichting maakten zich daar geen zorgen over, simpelweg omdat de Industriële Revolutie nog niet had plaatsgevonden.”
Toch kan de Verlichting ons redden?
„Het is de enige uitweg. Mensen zullen niet uit zichzelf arm blijven om de omgeving te beschermen. Het Westen deed dat honderdvijftig jaar geleden niet, je kunt het nu ook niet verwachten van China of het mondiale Zuiden. We zullen schone energie dus goedkoper moeten maken, met zonne-energie en kernenergie. En met overheidsmaatregelen, zoals een belasting op uitstoot. In aanleg is het probleem op te lossen.”
U heeft ook een somberder statistiek: het aantal parlementaire democratieën neemt af.
„Vooruitgang is geen automatisme. We leven in een wetmatig universum en geen van die wetten maakt ons vanzelf beter. Integendeel, het universum beweegt zich naar entropie. Evolutie is een competitief proces. Virussen, bacteriën en schimmels geven niet om ons belang. Ze kidnappen ons om zich te reproduceren, of tasten onze gewassen aan, zoals schimmels. Je moet dus moeite blijven doen.”
En mensen?
„We zijn geen engelen. Wij zijn in staat tot empathie, maar hebben ook de drang tot machtsuitoefening, wraak en misbruik maken van anderen. Dus we hebben instituties nodig. Democratie, wetenschap en een humanistische moraal.”
Is de democratie in de VS bestand tegen de huidige crisis?
„Dat is de hamvraag. Bij mijn weten is er nog nooit een stresstest van deze omvang geweest voor onze instituties. Het zou ook onredelijk zijn te verwachten dat Thomas Jefferson en James Madison in de achttiende eeuw konden voorzien hoe het een samenleving zou vergaan in onze tijd van politieke partijen, internet, sociale media, massale migratie. Eigenlijk is het een wonder dat de democratische vangrails die zij ontwierpen zo lang zo goed hebben gewerkt. Maar er is geen garantie dat ze het zullen blijven doen.”
