Het wordt gezien als één van de grote verworvenheden van de Europese Unie dat douanegebouwtjes bij de grenzen zijn vervangen door welkomstbordjes. Maar aan die Europese openheid lijkt rap een einde te komen: vrijdag kondigde de Franse premier Michel Barnier grenscontroles aan over de hele Franse grens. Dat deed hij in navolging van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz die een maand eerder eenzelfde maatregel aankondigde om irreguliere migratie, grensoverschrijdende criminaliteit en terrorisme te voorkomen. Diezelfde redenen motiveren het Franse besluit.
De grenscontroles zouden in beide gevallen tijdelijk zijn: vanaf 1 november tot en met april volgend jaar. Of dit inderdaad zo is, zal moeten blijken. Berlijn en Parijs hebben aangekondigd hun controles na een half jaar te evalueren. Dat Frankrijk Duitsland volgt duidt er volgens Jonas Bornemann, universitair docent Europees Recht aan de Rijksuniversiteit Groningen, op dat er sprake is van een „domino-effect”. Volgens Bornemann geven Frankrijk en Duitsland het signaal af aan andere lidstaten dat het sluiten van grenzen oké is. Toen Duitsland in september zijn plannen aankondigden, toonden in Nederland de VVD en de PVV zich enthousiast.
De Europese Commissie, die de verdragen handhaaft die de Europese landen aan elkaar binden, spreekt zich tot nu toe niet uit over de grenscontroles. Het vrije verkeer van personen (en diensten) is in 1985 vastgelegd in het Schengen-akkoord. De ondertekenaars waren Frankrijk, Duitsland, Nederland, België en Luxemburg. In de loop der jaren zijn in totaal 29 landen tot de zogenoemde Schengen-zone toegetreden: alleen Cyprus en Ierland niet, en niet-EU-landen als Noorwegen en Zwitserland wel.
Lees ook
Komt nu een eind aan vrij reizen in het Schengengebied?
Zorgen over veiligheid
„In het Schengen-akkoord staat dat er vrij verkeer van diensten en personen is binnen de lidstaten. Maar dat heeft nooit betekend dat landen al hun bevoegdheden om hun eigen grenzen te controleren hebben opgegeven.” Al bij de eerste onderhandelingen in 1985 waren er zorgen over veiligheid en soevereiniteit, aldus hoogleraar Rechtssociologie aan de Universiteit Utrecht, Maartje van der Woude. En dus werden clausules ingebouwd in het verdrag die landen de mogelijkheid geven om de regie over hun grenzen weer te pakken.
„Het is legaal wat Frankrijk en Duitsland doen”, zegt Van der Woude.
Schengen-landen mogen vier keer een halfjaar op veiligheidsgronden hun grenzen controleren, maar ook daarna hoeven ze geen complete openheid te garanderen. „Hoe goed Frankrijk en Duitsland het invoeren van hun grenscontroles hebben onderbouwd, kan je je afvragen”, zegt Bornemann. „Maar de Europese Commissie heeft tot nu toe niet de politieke behoefte om ze te corrigeren.”
En dat is wel vaker het geval: grenscontroles zijn in Europa niet uniek. Ook in reactie op de Arabische lentes in 2015 voerden diverse landen tijdelijk weer permanente grenscontroles in, evenals ten tijde van de coronacrisis. Maar ook nu voeren Oostenrijk, Italië, Slovenië, Noorwegen, Denemarken, Zweden en Finland controles uit. En Frankrijk tijdens de Olympische Spelen: toen zette het land een vergrootglas op de eigen grenzen.
Het is niet realistisch om op elke meter grens een grenswacht te plaatsen. Dit soort controles vooral symbolische waarde
Toch zijn de nieuwe maatregelen van Frankrijk en Duitsland wel opvallend, vindt Bornemann. „Schengen erodeert”, vindt hij, wanneer „de twee grootste lidstaten controles uitvoeren bij ál hun grenzen. Dat is heel extreem.” Frankrijk impliceert geen steekproeven of gefocuste controles te willen, maar complete grensafsluitingen. „Dat is excessief”, zegt Bornemann, „ook omdat de politie dat niet aankan.” Wanneer de politie overbelast is door grenscontroles, zo redeneert Bornemann, lijdt de interne veiligheid van een land daar onder.
Transportbranche
Maar het is de vraag of de soep zo heet gegeten wordt, blijkt na een maand Duitse grenscontroles. Van der Woude: „Toen de Duitsers hun grenscontroles aankondigden vroeg men zich ook af: gaan we nu ellenlange rijen vrachtwagens aan de Duitse grens krijgen?” De Duits-Nederlandse Handelskamer, verrast door het voorstel van de Duitse regering, waarschuwde voor economische schade door lange wachttijden aan de grens. De Nederlandse transportbranche sprak van „schieten met hagel”.
Maar de Duitsers „zijn ook niet gek”, zegt Van der Woude. Kort nadat de grenscontroles werden aangekondigd, meldde de politie voornemens te zijn alleen ‘relevante’ voertuigen te controleren. Op de meeste grenspunten rijdt het meeste verkeer van en naar Duitsland gewoon door.
Van der Woude wijst op de geschiedenis van het verdrag: „Schengen is niet in het leven geroepen om wereldburgers te kweken, het is een economisch verdrag dat is gesloten om handel en arbeidsmigratie te stroomlijnen.”
Hoe strikt de Franse controles echt zullen zijn, is dus maar de vraag. „Dat zal de Franse regering niet van tevoren aankondigen, dat moet blijken uit de praktijk”, zegt Bornemann. Van der Woude: „Het is niet realistisch om op elke meter grens een grenswacht te plaatsen.” Volgens haar hebben „dit soort controles vooral symbolische waarde”. Wanneer de dreiging voorbij is en de maatregelen niet meer nodig zijn, blijft onduidelijk.
Opvallend is dat de maatregelen niet worden genomen door radicaalrechtse regeringen; in Frankrijk is de centrumrechtse progressieve president Emmanuel Macron aan de macht, en in Duitsland regeert een coalitie van sociaaldemocraten, liberalen en groenen. Maar allebei die regeringen hebben te maken met een oprukkend radicaal-rechtse electorale dreiging. Van der Woude: „Migratie is niet alleen maar voorbehouden aan de Marine Le Pens of de Geert Wilders van de wereld, het hele politieke spectrum houdt zich hiermee bezig”.
Lees ook
Franse premier Barnier wil eigen pad bewandelen en radicaal-rechts tevreden houden
