‘Van appeljood tot zuurjood’: cultuur van de Joodse straatventers in beeld

Posted on by admin

Als bijziend kind werd ik uitgescholden voor ‘brillenjood’. En als mijn moeder zich niet kon vinden in mijn kleding, zei ze: „Je lijkt wel een voddenjood”. De ongunstige bedoeling was duidelijk, maar waar de toevoeging ‘-jood’ voor diende, begreep ik niet. We waren thuis katholiek.

Dankzij het prachtige boek Van appeljood tot zuurjood ben ik nu helemaal bijgepraat. Schrijver Ewoud Sanders legt hierin de verloren cultuur van de Joodse straatventers bloot. Ooit waren ze een vertrouwd deel van het „rommelige, roezemoezende straatleven” van Amsterdam, zoals ze „zingschreeuwend” over de stille grachten gingen. Tot de oorlog ze wegvaagde.

Om de aandacht te trekken hadden de marskramers ieder een eigen straatkreet met een eigen melodie:

„De bolknak waar je nooit tabak van krijgt!”

„Sap, sap sapperde groentje!”

„Koop, koop, Hollandse nieuwe, ze springen echt.”

Twee nijvere volkskundigen hebben begin twintigste eeuw diverse straatkreten vastgelegd in notenschrift. Zo gebruikte een druivenverkoper begin twintigste eeuw de eerste noten van Beethovens Vijfde Symfonie: „Djisamiská… djisamiská!” Waarmee hij volgens Sanders op zijn muskaatdruiven doelde: „’t is als muskaat”.

Ansichtkaart van straatventer ‘Kleine Mozes’, rond 1900
Illustratie uit besproken boek

Voor veel gojse Amsterdammers waren de colporteurs de enige Joodse stadsgenoten die ze geregeld tegenkwamen. Voor het gemak werd hun handel aan hun afkomst gekoppeld: de ‘augurkenjood’, de ‘paraplujood’, de ‘pijpendoppenjood’. Vaak hadden ze trouwens een gevarieerder aanbod, of ze wisselden van handel, gedreven door vraag en aanbod. Zo kon de ‘komkommerjood’ de volgende dag plots de ‘hoedenjood’ zijn, met meerdere hoeden op zijn hoofd gestapeld.

Benamingen als ‘klerenjood’ raakte lang voor de oorlog al in onbruik omdat de termen meer en meer als beledigend werden gezien. Schrijver Cornélie Noordwal schreef in haar roman Ursule Hagen (1900): „Een appelen-jood! Mevrouw, daar is de appelen-jood. Maar nooit werd er gezegd: daar is de peren-katholiek of de aardbeien-protestant.” Die negatieve klank blijkt ook uit de toneelstukken en boeken die Sanders aanhaalt. Hierin worden de Joodse leurders steevast neergezet als opdringerige praatjesmakers en oplichters.

Straatverkopers werkten aan de onderkant van de markt, sappelende sjacheraars waren ze. Dat er zoveel Joden in de ambulante handel zaten kwam doordat Joden tot eind 18de eeuw waren uitgesloten van deelname aan een gilde. Lang daarna weigerden christelijke bedrijven vaak Joden aan te nemen. Ook in de straathandel werden ze tegengewerkt. Ze werden door voorbijgangers getreiterd, mishandeld en door de politie dwarsgezeten.

‘Voddenjoden’, litho van de Amsterdamse kunstenaar Johan van Hell
Illustratie uit besproken boek

Het boek begint met een opstand in de Amsterdamse Jodenhoek nadat de politie een stel venters probeerde te verjagen: „Van de daken van de huizen regende het dakpannen, stenen, stukken hout, emmers vuil, rotte vis en menselijke uitwerpselen.”

Omdat venters tot de allerarmsten behoorden, hebben ze weinig persoonlijke sporen nagelaten. Slechts een paar heeft Sanders een naam kunnen geven. Adolph Stein bijvoorbeeld, bekend als Bloemen Mozes. Hij leverde bloemen aan Leidse corpsleden die hem voor het lolletje wel eens in de gracht gooiden. Na goed sparen kon Bloemen Mozes de straat vaarwel zeggen en een bordeel openen. De Amsterdamse bloemenverkoper Sara Bacharach (1887-1982), bekend als Tante Saartje van het Rembrandtplein, werd diverse malen gehuldigd, ze verscheen twee keer op televisie. Er werd een brug naar haar vernoemd en een bloem.

Straatverkopers zie je nu alleen nog als je op vakantie bent. Afrikaanse migranten bijvoorbeeld, die verbazingwekkend snel hun doek met handelswaar onder de arm nemen als er agenten in aantocht zijn. Wees eens aardig en koop wat van ze – de ‘voddenjood’ van weleer indachtig.

Ewoud Sanders, Van appeljood tot zuurjood: Veertig portretten van Joodse straatventers. Uitgeverij Walburg Pers. € 29,90




Related Posts

Wat de wooncrisis in Flevoland laat zien over de Nederlandse woningmarkt

  • admin
  • October 11, 2024
  • 0

Gisteren werden de kwartaalcijfers van Makelaarsvereniging NVM weer gepubliceerd. Wat blijkt, wie in Flevoland wil wonen heeft het minst te kiezen. De krapte op de woningmarkt is daar het hoogst. Redacteur Sjoerd Klumpenaar vroeg zich af hoe dat kan en trok de provincie in.

Lees ook: Heel veel vraag, heel veel geld en heel weinig aanbod: in een jaar steeg de huizenprijs gemiddeld met 50.000 euro

Heeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected]

Gast:
Sjoerd Klumpenaar
Presentatie:
Gabriella Adèr
Redactie:
Cas Reijnders & Lotteke Boogert
Montage:
Jennifer Pettersson
Foto:
Ruchama van der Tas


Column | Niet zwichten voor chantage

  • admin
  • October 11, 2024
  • 0

Het draaide deze week om drie vrouwen: Femke Halsema, Judith Uitermark en Eva Jinek. Ieder van hen had een eigen, belangrijke rol in de spanningen rond de 7 oktober-herdenking op de Dam. Burgemeester Halsema was, zoals gebruikelijk, het mikpunt van rechtse kritiek, Jinek verwoordde die kritiek als tv-interviewer en Uitermark nam als NSC-minister van Binnenlandse Zaken Halsema in bescherming.

Vooral die laatste ontwikkeling is buitengewoon interessant. Uitermark wilde geen gehoor geven aan de oproep van de PVV om Halsema als burgemeester te ontslaan. „Mijn antwoord is ‘nee’, geen haar op mijn hoofd die eraan denkt.” Andere citaten: „Ik sta voor en ik sta achter mijn burgemeester.” „Zo’n doorgewinterde politica als onze Amsterdamse burgemeester, die zal een zorgvuldig besluit hebben genomen.”

Hier hoor ik de tanden knarsen van PVV-leider Wilders die Halsema liever naar het buitenland ziet vertrekken. Van Sigrid Kaag is hij al af, nu Halsema nog. In feite is de houding van Uitermark een onomwonden, zelfs felle afwijzing van het standpunt van Wilders. Dat is hem nog niet eerder overkomen vanuit de moeizaam voortsukkelende regeringsploeg. Het is alsof Uitermark wil zeggen: „Tot hier – en niet verder.”

Wilders is al een poosje bezig met een soort politieke chantage van NSC. Hij dreigt met nieuwe verkiezingen als ze hem dwarszitten bij het najagen van zijn asielobsessie. In de peilingen is NSC immers van twintig naar drie zetels gedaald. Uitermark, vroeger strafrechter in Haarlem, weet dat het zinloos is om te zwichten voor chantage: de chanteur zal steeds verdergaan. Pieter Omtzigt kon niet tegen alle spanningen op en werd overspannen, maar Wilders lijkt in Uitermark een standvastiger tegenstander te treffen. Het is te hopen voor de Nederlandse politiek – en voor Nederland.

Tot Eva Jinek leek het maandag nog niet doorgedrongen dat aanvallen op Halsema vrijwel altijd een ideologische achtergrond hebben. Ze probeerde in haar programma Halsema klem te zetten door steeds te wijzen op enkele incidenten die voor de herdenking op de Dam hadden plaatsgevonden. Geduldig, en met een vloed van argumenten, weerlegde Halsema die kritiek, maar Jinek bleef koppig doorgaan en beweerde zelfs dat Wilders geen demonstraties had willen verbieden. Dat had hij juist wél gedaan, moest Halsema haar corrigeren.

Wat ik in alle commotie rond Halsema miste, was aandacht voor iets wat mij het meest verontrustte in de pro-Palestijnse betoging op maandag. ’s Middags, toen ik op het Damrak die betoging volgde, raapte ik een van hun flyers op. Ik kon mijn ogen niet geloven, maar ik moest wel. Op de voorkant stond een tekening van paragliders die neerdalen op gebouwen om verwoestingen aan te richten. ‘Resistance til liberation’ was de kop. Op de achterkant werd verwezen naar de „freedom fighters” die op 7 oktober „our Palestinian prisoners, armed with the spirit of the martyrs” hadden bevrijd. Erboven stond: „The Zionist enemy’s end was written the day it began.”

Dit verspreiden op de dag dat even verderop de moord in Israël door Hamas op 1.200 mensen zou worden herdacht – het was je reinste antisemitisme. Iedereen die in die betoging meeliep, mag zich dat aantrekken.


Opinie | Lopen

  • admin
  • October 11, 2024
  • 0

Eens had ik een collega die van hardlopen hield, een doorgewinterde langeafstandsloper. Zijn beste tijd op de marathon was onder de tweeënhalf uur, zeer indrukwekkend. Maar de man had daarbij een probleem. Wat je ook probeerde, ieder babbeltje met hem liep uit op een gesprek over lopen. Lopen, lopen, lopen. Ik heb het eens geprobeerd via zijn dochtertje. „Zeg”, vroeg ik, „hoe oud is je dochter inmiddels?”

Zijn gezicht betrok: „Veertien maanden”, zuchtte hij, „en nog kan ze niet lopen.”

Lezers zijn de auteurs van deze rubriek. Een Ikje is een persoonlijke ervaring of anekdote in maximaal 120 woorden. Insturen via [email protected]