Strijkkralen en My Little Pony om de oorlog te vergeten

‘In één nacht telde ik in bed meer dan honderd explosies”, vertelt Anton (15), afkomstig uit de oostelijke regio Zaporizja. „Dreun na dreun telde ik, het kwam steeds dichterbij. Ik kon me nergens verstoppen. Toen besloot ik dat het tijd was om te vertrekken.”

In zijn eentje probeerde hij naar Polen te gaan, waar hij een tante zegt te hebben. Bij de grens werd hij als minderjarige zonder ouderlijke toestemming niet doorgelaten. Eind januari werd Anton overgedragen aan een weeshuis in Lviv.

Anton is lang, heeft een hemelsblauw sportvest aan en hij glimlacht verlegen, haast verontschuldigend. Over de thuissituatie die hij achterliet, wil hij niets kwijt. ‘Van huis weglopen’ noemt hij het niet, wat hij deed. Wat het dan wel is? Hij haalt zijn schouders op en schudt zijn hoofd. „Ik ben al 15.”

Het weeshuis in Lviv, officieel ‘Opvanghuis van de kinderdienst van de regio Lviv’, telt momenteel 25 bewoners. Sinds het begin van de oorlog zijn hier honderden kinderen opgevangen. Een deel van hen liep zelf weg van huis. Zeven kinderen zijn achtergelaten omdat een van hun ouders of voogd een zenuwinzinking kreeg en moest worden opgenomen.

Sommige kinderen worden tijdelijk in het weeshuis ondergebracht, als de vader naar het front gaat bijvoorbeeld, of wanneer een gezin gevlucht is en de ouders geen plek kunnen vinden om te slapen. Langs de frontlinie worden complete kindertehuizen geëvacueerd. Geregeld komen de jonge evacuees onderweg onder vuur te liggen. „Wat deze kinderen hebben meegemaakt, is zo gruwelijk. Daar zijn geen woorden voor”, zegt de directeur van het weeshuis, Svitlana Petrivna. De kinderen worden bijgestaan door psychologen.

Dubbel trauma

„Deze kinderen hebben een dubbel trauma”, zegt juf Inna. Ze heeft glanzend zilverblond haar en twinkelende ronde ogen. „Ze zijn in de steek gelaten door hun ouders; die zijn overleden of om andere redenen niet meer in beeld. Én ze leven in een oorlog, in een andere stad dan waar ze vandaan komen.” In het weeshuis zijn alle muren kleurrijk beschilderd met bloemen, vlinders en andere vrolijke zaken. Maar geen enkel met strassteentjes ingelegde mozaïek of geborduurde My Little Pony kan de kinderen doen vergeten dat ze er feitelijk alleen voor staan. „Het enige moment dat ik hier échte blijdschap zie, is als een kind zonder ouders het nieuws krijgt dat hij geadopteerd wordt”, zegt juf Inna.

Oeljana (12) heeft steil blond haar en draagt een lila trui met visjes erop. Haar vriendinnen aan tafel maken armbandjes van strijkkralen en plastic parels. Oeljana komt uit Lysytsjansk, een industriestad in de oostelijke provincie Loehansk, die in juni werd omsingeld door de Russen en sinds juli is bezet.

„Raad eens waar mijn vader vandaan komt?” zegt Oeljana (12).

Het meisje naast haar, Sasja (9), weet het antwoord: „Rusland!”

„Fuck hem”, zegt Diana (10).

„Fuck hem”, echoot Sasja.

Oeljana kijkt gepijnigd. „Ja, fuck hem”, mompelt ze. Haar vader steunt de ‘speciale militaire operatie’ en keurt de annexatie van delen van Oekraïne goed.

Op de eerste dag van de oorlog zat Oeljana in de klas, een juf had tekenfilmpjes opgezet. „We zaten te kijken en toen hoorde ik voor het eerst zo’n klap, er waren twee of drie raketinslagen”, zegt Oeljana. Een gebouw naast de school was geraakt. De klas werd subiet naar de kelder gebracht. Haar broertje Vadim (9) bleek daar niet te zijn. „Ik raakte in paniek. Begon in een hoekje te huilen en heen en weer te wiegen. Zei telkens: Waar is Vadim, waar is Vadim?”. Oeljana’s stem klinkt hoog in haar keel.

„Je had een paniekaanval, dat is normaal”, zegt 15-jarige Anton, die achter haar is komen zitten. Sasja en Diana vertellen dat ze ook vaak bang zijn en vaak moeten huilen. Vadim dook uiteindelijk op in de schoolkelder. Samen werden de kinderen op 26 februari naar Lviv geëvacueerd. Oeljana hield de gordijn voor het treinraam tijdens de reis, die drie dagen duurde, dicht. Ze was doodsbang.

Duizenden nieuwe weeskinderen

„Ik zou zeggen dat er geen Oekraïense kinderen zijn die niet getraumatiseerd zijn door de oorlog”, zegt Mykola Koeleba. Hij is de voormalig Kinderombudsman van Oekraïne (2014 tot 2021) en runt een ngo, Save Ukraine. Zijn organisatie heeft meer dan 1.500 kinderen uit 22 Oekraïense weeshuizen geëvacueerd, met name naar Europese landen. „Voor kinderen zijn twee dingen belangrijk: stabiliteit en veiligheid. En die dingen zijn alle Oekraïense kinderen afgenomen.”

Er zijn geen Oekraïense kinderen die geen trauma hebben van de oorlog

Mykola Koeleba voormalig Kinderombudsman van Oekraïne

1,5 miljoen Oekraïense kinderen hebben psychische problemen, stelt UNICEF in haar meest recente evaluatie. Het gaat om kinderen met paniekaanvallen, zenuwinzinkingen, slaapstoornissen, depressie, angst voor harde geluiden, en het ontstaan van of toenemen van klachten als incontinentie, stotteren en tics. In totaal zijn 3,3 miljoen kinderen op dit moment hulpbehoevend.

Volgens officiële cijfers kwamen in één jaar zeker 487 Oekraïense kinderen door oorlogsgeweld om het leven. Ze maken 6 procent uit van het totale aantal burgerdoden. Meer dan 950 Oekraïense kinderen raakten gewond. Het daadwerkelijke aantal zal hoger liggen. 345 kinderen zijn nog vermist.

Hoeveel kinderen wees zijn geworden als gevolg van de oorlog is onbekend. Save Ukraine houdt rekening met duizenden tot tienduizenden nieuwe weeskinderen. De organisatie zamelt samen met de grote Oekraïense PrivatBank geld in voor vijfduizend van hen.

Dat niet duidelijk is hoeveel nieuwe wezen er zijn, komt onder andere doordat Rusland grote delen van Oekraïne bezet houdt. Dat maakt een sterfgeval lastig te verifiëren. Het hoofd van het weeshuis Svitlana Petrivna vertelt over twintig kinderen uit havenstad Marioepol die aan het begin van de oorlog geëvacueerd werden naar Lviv. Hun ouders waren dood verklaard, maar bleken uiteindelijk het beleg van de stad toch overleefd te hebben.

Om problemen te voorkomen kunnen vermeende weeskinderen tijdens de oorlog niet worden geadopteerd. Ondanks dat er voldoende pleeggezinnen in Lviv klaarstaan, zitten veel Oekraïense kinderen vast in een tijdelijke opvang.

Rusland is daarentegen juist heel voortvarend met het adopteren van Oekraïense vermeende weeskinderen. President Vladimir Poetin tekende een decreet dat het extra makkelijk maakt een Oekraïens kind op te nemen. De Russische commissaris voor kinderrechten, Maria Lvova-Belova, organiseerde de exodus van Oekraïense kinderen. Voor haar rol als ‘kidnapper-in-chief’ zetten de EU, de VS en andere bondgenoten haar op de sanctielijst. Zelf adopteerde Lvova-Belova een tiener uit Marioepol. Op Telegram stelde ze dat hij zijn geboortestad en vrienden in eerste instantie erg miste, maar na twee maanden gewend was geraakt aan zijn nieuwe huis.

Het raakt meteen aan een tweede grote zorg voor Oekraïne: de ‘Russificatie’ van Oekraïense kinderen. Minstens 6.000 kinderen, van 4 maanden tot 17 jaar oud, hebben in Russische kampen gezeten in het afgelopen jaar. Dat concludeerde het Conflict Observatory, een programma van Yale Humanitarian Research Lab (Yale HRL) in opdracht van de Amerikaanse staat, eerder deze maand. „Het werkelijke aantal is waarschijnlijk nog hoger”, stelt Yale HRL. Oekraïne zelf spreekt over 16.000 door Rusland gedeporteerde kinderen.

Kinderkampen

De onderzoekers brachten een netwerk van 43 Russische kinderkampen in kaart. Het doel van de kampen is ‘politieke heropvoeding’. De Oekraïense kinderen krijgen er „Russo-centrische academische, culturele, patriottische en/of militaire opleiding”. Op twee na betreft het reeds bestaande Russische zomerkamp-locaties. Elf kampen liggen op meer dan 800 kilometer afstand van de Oekraïense grens, waaronder twee kampen in het verre Oosten van Rusland, in Magadan en Siberië.

Een deel van de ouders draagt hun kinderen enigszins vrijwillig aan de kampen over. Tenminste, voor zover het mogelijk is om in oorlogstijd vrijwillig toestemming te geven aan een gewelddadige bezetter – Yale HRL trekt dat in twijfel.

Tatiana (38) en Joeri Hlahola gaven hun dochter Polina (9) zomer 2022 mee, toen hun grensdorpje in de regio Charkiv nog door de Russen bezet was. „De kinderen werden uitgenodigd om op vakantie te gaan”, vertelde moeder Tatiana in september van dat jaar op straat aan NRC. „We hebben daarmee ingestemd omdat er hier geschoten werd. We dachten dat het leuk zou zijn als ze kon uitrusten en naar zee kon gaan.”

Op 20 september zou Polina terugkomen. Maar toen was het gebied door Oekraïne bevrijd en het contact met het kamp verbroken. De collaborerende schooldirecteur die het meisje uitnodigde was vertrokken. Gelukkig is Polina inmiddels alsnog thuis, laat het dorpshoofd per Telegram weten. Zij wil niet vertellen hoe de familie herenigd is. Wel zegt ze dat „alles goed” is.

Volgens Yale HRL moeten de ouders de kinderen vaak persoonlijk komen ophalen in Rusland. Oekraïne zegt dat er driehonderd kinderen bij hun ouders terug zijn gebracht. Yale HRL kan dit aantal niet bevestigen.

Het gedwongen verplaatsen van kinderen en het weghouden van kinderen bij hun ouders zijn overtredingen onder het internationaal recht. Of Rusland zich daar formeel schuldig aan maakt, zal moeten blijken.

Door het verlies van ouders, deportatie en andere confrontaties met oorlog, de dood en de grote volksverhuizing worden veel Oekraïense kinderen noodgedwongen al vroeg volwassen. In het weeshuis in Lviv fantaseren de kinderen over de straf die Poetin moet krijgen voor de oorlog. Sasja (9) wil hem in een veld zetten en beschieten – hij hoeft in eerste instantie niet geraakt te worden, maar ze wil hem eerst net zo bang maken als zij zelf is geweest in Zaporizja. Oeljana (12) wil Poetins bunker met granaten bekogelen.

Heldenprogramma

Kinderen worden in de oorlog nog steeds gemaakt en geboren, al gaat dat nu soms anders dan anders. Natalija Kyrkatsj-Antonenko is zes maanden zwanger van haar man Vitali. Hij werd de eerste dag van de oorlog opgeroepen om te dienen bij de Territoriale Verdedigingstroepen. Zijn nom de guerre werd ‘knapperd’ – vanwege zijn grote bruine bos krullen en geweldige glimlach. „Aan het begin van de oorlog was ik zwanger van ons eerste kind”, vertelt Natalija, „maar door de stress kreeg ik een miskraam.” Het verdriet moest ze alleen dragen, pas in augustus zag het echtpaar elkaar terug.

Natalija raakt opnieuw zwanger. Tijdens zijn eerstvolgende verlof, in november, maande Natalija Vitali om mee te doen aan het zogeheten ‘heldenprogramma’ dat verschillende Oekraïense vruchtbaarheidsklinieken aanbieden. Mannen die naar het front gaan, mogen kosteloos hun sperma invriezen. Hun partners kunnen er tegen korting een ivf-behandeling ondergaan. Vitali stemde in. Tien dagen later zou hij sneuvelen.

„Toen Vitali stierf, besefte ik hoe belangrijk deze beslissing was”, zegt Natalija. „Ik ben zeker van plan om meer kinderen te krijgen van mijn geliefde echtgenoot. Hij was een ongelooflijk goed en fatsoenlijk mens.”

„De moderne wereld stelt ons in staat om de kinderen van onze gevallen dierbaren te baren en op te voeden – de dapperste en moedigste mensen ter wereld”, schrijft ze op Facebook. „Praat met elkaar over die mogelijkheden. Bereid je voor op het ergste.”

Natalija’s baby heeft al een gehoor ontwikkeld, weet ze. „Ik lees haar veel voor en probeer maar om zo min mogelijk te huilen, zodat ik haar niet nu al met mijn verdriet confronteer.”