Universiteiten en kennisinstellingen moeten zelf miljoenen euro’s meebetalen aan de screening van masterstudenten en wetenschappers die ‘gevoelige’ technologie gaan onderzoeken. Om kennislekkage te voorkomen gaat de overheid mensen doorlichten die in Nederland aan chiptechniek, kunstmatige intelligentie (AI), cybersecurity, biotechnologie of quantumcomputers willen werken.
Screenen is een zaak van nationale veiligheid, vindt het Rijk. De overheid reserveert zelf 15,3 miljoen euro per jaar voor antecedentenonderzoeken, de universiteiten en kennisinstellingen moeten zelf nog eens 8,1 miljoen euro per jaar meebetalen. Naar schatting investeren de instituten eenmalig 32 miljoen euro om hun afdelingen beter te beveiligen, blijkt uit een eerste raming van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW).
Onderwijsminister Eppo Bruins (NSC) heeft geen geld om de kosten te compenseren, vertelde hij maandag tijdens een toelichting in Den Haag. De universiteiten en hogescholen moeten zwaar bezuinigen; tot 2028 gaat het om 1,2 miljard euro.
Volgens het conceptwetsvoorstel, dat maandag werd gepubliceerd, krijgen jaarlijks ongeveer achtduizend mensen een screening. De screeningswet, resultaat van jarenlang overleg tussen ministeries en de veiligheidsdiensten, moet voorkomen dat hoogwaardige kennis naar landen als China, Rusland of Iran verdwijnt. Die landen proberen in Nederland inlichtingen te vergaren door voormalige landgenoten onder druk te zetten, of hun familieleden.
Lees ook
Wie zegt er straks ‘nee’ tegen een Chinese onderzoeker?
Veel kennisinstellingen weren nu al Chinese studenten met een onderwijsbeurs. De screeningswet mag echter niet discrimineren op nationaliteit. Een Chinees of Russisch paspoort is dus geen ‘rode vlag’. Het is slechts „één van de vlaggetjes” in de risico-analyse, aldus Bruins.
De controles worden een taak voor Justis, een onderdeel van het ministerie van Justitie en Veiligheid dat nu al verklaringen omtrent het gedrag afgeeft (vog). Het is niet zeker of Justis in staat is die taak op zich te nemen, dat moet een uitvoeringstoets later dit jaar gaan bepalen. Een plan ‘B’ is er echter niet.
Onderzoeken naar studenten en wetenschappers moeten binnen vier weken afgerond zijn
Afschrikwekkende werking
De onderzoeken moeten binnen vier weken afgerond worden. Voor de meer diepgravende onderzoeken kan het nodig zijn de aanvrager zelf te interviewen of de inlichtingen- en veiligheidsdiensten als een extra hulplijn in te zetten. Deze uitgebreidere screenings moeten binnen twee maanden afgerond zijn, is het streven.
De academische wereld is huiverig om wetenschappelijk talent af te schrikken met strenge eisen voor een te groot aantal onderzoeksterreinen. Het wetsvoorstel beschrijft 21 verschillende categorieën, van geavanceerde computersystemen tot simulatietechnologie.
De kennisinstituten gaan zelf bepalen bij welke deelprojecten het daadwerkelijk om hoog-sensitieve techniek gaat. Alleen voor die specifieke onderzoeksterreinen is screening verplicht. OCW denkt dat er in eerste instantie 640 onderzoeksprojecten en -programma’s voor screening in aanmerking zullen komen, verdeeld over 37 kennisinstellingen.
Welke dat zijn, is niet bekend. Maar het ligt voor de hand dat er voor onderzoek voor defensie en inlichtingendiensten een screeningsplicht geldt. Een andere graadmeter is de mate waarin een technologie ‘klaar voor de markt’ is, hoewel de wet niet uitsluit dat er ook risico’s verbonden zijn aan fundamenteel onderzoek.
Nog een afweging: als de onderzochte technologie een ‘vitaal proces’ betreft, kan er ook een screeningsplicht gelden. De conceptwet noemt als voorbeeld het gps-signaal. Als navigatiesatellieten verstoord worden, levert dat gevaren op voor de luchtvaart en het wegverkeer.
Het wetsvoorstel ligt drie maanden ter consultatie. De verwachting is dat de wet aan het einde van het jaar naar de Raad van State gestuurd kan worden, en in de zomer van 2027 ingevoerd kan worden. „Mits uitvoerbaar”, benadrukt OCW.
