‘Russen zijn rijker geworden, daarom kopen ze meer boter.” De verklaring die de Russische landbouwminister Oksana Loet begin deze maand gaf voor de almaar stijgende boterprijzen, was even simpel als kort door de bocht. Ironische reacties bleven niet uit. „Het is verbazingwekkend om te horen dat Russen nu zo’n goed leven hebben dat ze zich een basaal levensmiddel als boter kunnen veroorloven”, schreef een journalist van onlinekrant Versia spottend. „Boter is geen auto of sieraad, het is gewoon voedsel.”
Het contrast is groot. Terwijl landbouwminister Loet geregeld wordt gesignaleerd met sieraden van tienduizenden euro’s, beklagen Russen zich al weken over de voortdurend stijgende prijzen van basale levensmiddelen. Kostte een kilo boter in de supermarkt een jaar geleden gemiddeld nog 825 roebel (7,70 euro), in september was de prijs ruim 1.000 roebel (9,30 euro). Paniekberichten over lokale tekorten, kleinere verpakkingen en boterdiefstallen wakkeren de onrust verder aan. Daar kwam afgelopen week ook nog een duikvlucht van de roebel bij.
Terwijl de Russische branchevereniging van zuivelmakers en het ministerie omfloerst wijzen naar gestegen productiekosten en grondstoffenschaarste, ligt de werkelijke oorzaak van de prijsstijgingen volgens onafhankelijke economen in de op hol geslagen Russische oorlogseconomie. „De prijzen stijgen door de oorlog”, zei de Russische econoom Alexandra Prokopenko tegen CNN. „Het is moeilijk om gelijktijdig een oorlog te voeren en inflatie te bestrijden”, zei ze eerder tegen de Britse zakenkrant Financial Times.
Kanonnen en boter
Sinds de invasie van Oekraïne, begin 2022, heeft de Russische economie een wervelende, en voor velen onverwachte groei doorgemaakt. Investeringen in de defensie-industrie gaven de arbeidsmarkt een boost, de salarissen stegen en de gemiddelde Rus werd rijker en rijker. Nu, bijna drie jaar later, vertraagt die groei, neemt economische onrust onder bedrijven, ambtenaren en burgers toe en wordt gewaarschuwd voor ‘stagflatie’ – een stagnerende groei bij een hoge inflatie. „Kanonnen mogen niet ten koste gaan van boter”, stelt de Russische president Poetin keer op keer. Toch lijkt precies dat scenario werkelijkheid te worden, met als glanzend symbool de torenhoge boterprijs.
Om de hoge inflatie te temperen, besloot de Russische centrale bank eind oktober tot een straffe maatregel: ze verhoogde de beleidsrente van 19 naar 21 procent. Ter vergelijking: in 2014 steeg de rente naar 17 procent, in 2022 naar 20 procent. Daarnaast dringt de bank bij de Russische overheid al langer aan op beperking van de afgifte van de genereuze leningen en subsidies, bedoeld om de economie te stimuleren en de effecten van de sancties tegen het land te verlichten. Zo werd in oktober het hypotheeksubsidieprogramma stopgezet, dat de vastgoedmarkt en bouwsector stutte.
De maatregelen leidden afgelopen weken tot een golf van kritiek op de centrale bank en haar hoogste baas, Elvira Nabioellina. „De centrale bank draagt bij aan stagflatie”, rapporteerde de pro-Kremlin denktank TsMAKP half november. Nabioellina poogde de gemoederen te bedaren met de belofte dat haar strakke monetaire beleid snel vruchten zal afwerpen. „Wij geloven dat ons beleid de inflatie volgend jaar zal terugdringen tot 4,5 à 5 procent en daarna zal stabiliseren rond de 4 procent”, zei ze onlangs in gesprek met bezorgde Doema-leden.
Maar recente Amerikaanse sancties tegen Gazprombank en een duikvlucht van de roebel zorgden afgelopen week voor nieuwe problemen. Ten opzichte van de dollar staat de Russische munt nu op zijn laagste niveau sinds het begin van de oorlog. Met het vakantieseizoen in aantocht, piektijd voor consumenten, kan de roebel nog verder zakken en daarmee kan de inflatie toenemen. Woensdag liet de centrale bank weten de aankoop van buitenlandse valuta tot eind dit jaar op te schorten.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/28181619/data124966910-c094e7.jpg)
Doemscenario’s
„Voor veel Russen waren de afgelopen twee jaar in economisch opzicht misschien wel de beste tijd van hun leven, maar aan die situatie lijkt nu een einde te komen”, zegt Janis Kluge in een café in het Berlijnse Charlottenburg. Kluge is econoom en Rusland-expert bij de Duitse denktank Stiftung für Wissenschaft und Politik en kent de Russische begroting van binnen en buiten. „Je komt lastig uit stagflatie. Schroef je de rente op om inflatie te bestrijden, dan krijg je recessie. Wil je meer groei, dan zal de inflatie toenemen.”
Wat de roebelval betreft, ziet Kluge weinig reden tot zorg, omdat waarschijnlijk snel genoeg nieuwe mechanismen worden gevonden om betalingen voor energie mogelijk te maken. Ook opschorting van de valuta-aankopen is volgens hem „niet significant”, aangezien die relatief laag liggen en de centrale bank de maatregel eerder ook al nam. „Evenwicht vinden is niet altijd een lineair proces”, schreef Kluge woensdag op socialemediaplatform X.
Volgens hem moet Poetin kiezen welke sectoren hij wil stimuleren en welke hij opoffert. „De bouw is heel gevoelig voor hoge rente. Die remt de afgifte van hypotheken en de huizenverkoop.” Hij wijst erop dat dergelijke ontwikkelingen onderdeel kunnen zijn van Nabioellina’s monetaire strategie, een cruciale peiler onder Poetins oorlogsmachine. „Ontslagen bouwvakkers kunnen bijvoorbeeld aan de slag in het leger, dat een tekort heeft aan manschappen. Bouwmaterialen komen vrij voor de defensie-industrie.”
Ook faillissementen horen daar in zekere mate bij, zegt Kluge. „Als je de economie wilt vertragen, moeten sommige bedrijven failliet gaan. Ook een manier om arbeidskrachten vrij te maken.”
Maar ondanks de alarmerende – in westerse media soms jubelende – mediaberichten is een crisis in de Russische economie volgens experts nog ver te zoeken. Ook Kluge denkt dat het Kremlin zich niet al te veel zorgen maakt. „Tenzij er iets onverwachts gebeurt, zoals een fikse daling van de olieprijs, kan hij economische verslechtering gemakkelijk accepteren. Poetin is niet afhankelijk van de publieke opinie. Hij heeft bovendien genoeg pressiemiddelen achter de hand om critici de mond te snoeren.”
Lees ook
De stille strijd tussen Poetin en het Westen over een cruciale oliepijpleiding
Wat de wapenindustrie betreft, heeft het Kremlin volgens Kluge meer reden tot zorg. „De productie van artillerie is de afgelopen twee jaar verdrievoudigd. Er zijn niet meer fabrieken bijgekomen, bestaande fabrieken hebben hun productie opgeschroefd. Maar ook al zouden die meer diensten willen draaien, er zitten nu eenmaal niet meer dan 24 uren in een dag. Pas als er meer fabrieken worden gebouwd, kan de defensie-industrie weer groeien.”
Volgens Kluge heeft Poetin nog voldoende middelen om de oorlogseconomie gaande te houden. „Hij kan harder ingrijpen dan tot nog toe, bijvoorbeeld door arbeiders of machines van de ene naar de andere sector te verplaatsen. Zover is hij nog niet gegaan. Wat dat betreft heeft Rusland nog geen echte oorlogseconomie.”
Veel hangt daarbij af van externe factoren, zoals Trumps aankomende presidentschap en de ontwikkeling van de olieprijs. „Maar als de wapenproductie onvoldoende blijkt om het slagveld te bedienen, verwacht ik dat Poetin bereid is radicalere stappen te nemen. Prijscontroles bijvoorbeeld.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/28181621/data124966772-f39aa4.jpg)
Een terugkeer naar de Sovjetrealiteit?
„Niet helemaal. Een grote kracht van Rusland is juist dat ze er dergelijke vergaande instrumenten nog niet hebben benut. Rusland is een markteconomie gebleven, dat maakt het flexibel en zelfs redelijk efficiënt. Maar als de centrale bank er niet in slaagt de zaken onder controle te brengen, dan kunnen maatregelen als vastgestelde prijzen voor basale levensmiddelen weer op de agenda komen. Dat doet misschien wat Sovjetachtig aan, maar is het niet echt.”
De oorlog aanwijzen als oorzaak van economische teruggang is taboe. De centrale bank krijgt nu de klappen. Staat Nabioellina’s positie op de tocht?
„Als Poetin een zondebok nodig heeft, weet hij altijd wel iemand te vinden. Ik verwacht niet dat hij Nabioellina zal willen ontslaan, daarvoor is haar werk veel te belangrijk. Wel staat de reputatie van de centrale bank op het spel, en dat is een risico. Als die de inflatie niet naar beneden krijgt, kunnen bedrijven en mensen gaan denken dat zij geen controle meer heeft. Dat kan hun economische keuzes op negatieve wijze beïnvloeden.”
Kan Rusland niet gewoon arbeiders en soldaten van elders halen?
„Dat gebeurt al een beetje, maar de problemen in Rusland zijn te groot om op te vangen met behulp van arbeidsmigratie. De Russische bevolking van 20 tot 65 jaar krimpt jaarlijks met 1 miljoen mensen. Voor de invasie van Oekraïne kwamen er jaarlijks 200.000 arbeiders naar Rusland, onder meer uit Centraal-Azië en de Kaukasus. Nu is dat vrijwel nul. Uit populistische overwegingen wil Rusland zichzelf minder aantrekkelijk maken voor migranten.”
Kan een economische terugval de loop van de oorlog bepalen?
„Er moet iets geks gebeuren, wil Poetin zijn militaire strategie om economische redenen veranderen. De overheidsschuld is laag en financieel kan Rusland nog jaren voort. Rusland heeft grotere problemen. Nu is dat de inflatie, die de centrale bank met harde rentemaatregelen onder controle hoopt te krijgen. Daarnaast is de vraag hoe de tekorten in het leger moeten worden opgelost. Moet er weer worden gemobiliseerd, heeft Rusland genoeg militaire voertuigen?”
Loopt de rente nog verder op?
„De centrale bank heeft een rentestijging naar 23 procent dit jaar niet uitgesloten. Als de inflatie blijft stijgen, kan worden besloten de rente verder op te laten lopen, tot 25 of 30 procent. Maar vergeet niet dat Russen het veel slechter hebben gehad. Toen het Westen sancties instelde na de annexatie van de Krim, daalden hun inkomens aanzienlijk. Dat was niet goed voor Poetins ratings, maar het had ook geen catastrofale gevolgen.”
Als Rusland bij onderhandelingen definitieve controle over een derde van de Oekraïense gebieden krijgt, zal dat een wissel trekken op de economie. Kan dat nog een rem zijn?
„De Russische economie kan dat hebben. Bovendien, een beëindiging van de oorlog betekent niet dat Rusland zijn militaire uitgaven ineens terugschroeft. Poetin werd in 2022 op militair vlak diep vernederd en hij zal herhaling willen voorkomen. Zeker in de steeds vijandiger omgeving, met een sterkere en grotere NAVO dicht aan de grenzen. Poetin zal koste wat kost willen vermijden dat Rusland als zwak wordt gezien.”
