Nog steeds weinig beursgangen: grilligheid Trump maakt bedrijven onzeker

Wat hebben telecomprovider Odido, achterafbetaaldienst Klarna, ijsmaker The Magnum Ice Company, kledingplatform Shein, bandenmaker Continental en fintechbedrijf Revolut met elkaar gemeen? Het is geen al te moeilijke vraag: al deze bedrijven zouden in 2025 in Europa naar de beurs gaan, maar gingen (nog) niet.

Na wat betreft beursgangen relatief rustige jaren moest 2025 de kentering komen in Europa. In Amsterdam waren in 2024 slechts vier beursgangen, waaronder een grote van private-equitybedrijf CVC. In 2023 waren het er vijf.

Ook topman van Euronext Amsterdam René van Vlerken was eerder dit jaar verwachtingsvol. „Er is optimisme en ik denk ook echt dat we het komende jaar en de jaren daarna meer beursgangen gaan zien”, zei hij. „We zien nieuwe aanwas vanuit het buitenland, maar gelukkig ook een aantal Nederlandse bedrijven dat heel concreet is over een eventuele gang naar de publieke kapitaalmarkt.”

Lees ook

Lees ook: ‘Willen we een Europese kapitaalmarkt? Dan moeten we eerst in Amsterdam aan de slag’

René van Vlerken: „Als je naar de financieringsketen kijkt van bedrijven, van oprichting tot en met volwassenheid, dan zie je dat er een aantal knelpunten zijn.” Foto Merlijn DOomernik

Maar het is stil. De Amsterdamse beurs verwelkomde tot nu toe twee echte nieuwkomers: de Britse waardetransporteur Ferrari Group en duurzame bank Triodos. In het laatste geval betrof het een technische notering, er werden geen nieuwe aandelen uitgegeven. Vastgoedbelegger Vastned werd na fusie opnieuw genoteerd in Amsterdam, maar telt voor deze inventarisatie niet mee. Daarmee blijft het aantal nieuwe bedrijven aan Beursplein 5 in het eerste half jaar achter bij de drie beursgangen in de eerste zes maanden van de voorbije twee jaren. In 2022 waren het er na het eerste halfjaar vijf, in 2021 zelfs elf.

Niet alleen in Amsterdam is het rustig. Ook bij de London Stock Exchange hadden ze op meer gehoopt. De Britse toezichthouder FCA kwam vorig jaar met een pakket aan maatregelen in de hoop meer noteringen aan te trekken, maar tot nu toe gingen er dit jaar slechts acht bedrijven naar de Londense beurs. Vorig jaar waren er in een jaar met een laagterecord nog achttien IPO’s, zoals de beursgang in vakjargon heet – Initial Public Offering. De grootste Londense beursgang van het jaar, die van het Chinese kledingplatform Shein, gaat vooralsnog niet door vanwege onenigheid tussen China en het VK over de voorwaarden daarvoor. Shein wil nu naar de beurs in Hongkong, bleek dinsdag.

Nu de zomer is aangebroken,zijn op korte termijn ook geen nieuwe noteringen te verwachten. De vakantieperiode wordt als ongeschikt moment gezien voor een beursgang. Waarom is het na alle verwachtingen vooralsnog zo rustig dit jaar?

1
Trump-dip

Topman van Euronext Amsterdam René van Vlerken is nu „iets minder optimistisch” over beursgangen in 2025 dan aan het begin van het jaar, zegt hij in gesprek met NRC. „De onzekerheid in de markt vertaalt zich naar een volatiele beurs. Die wisselvalligheid is erger geweest dan we in eerste instantie hadden verwacht.” Wat je ziet, zegt van Vlerken, is „dat veel bedrijven die voornemens waren dit jaar naar de beurs te gaan die transactie hebben uitgesteld.”

Geopolitieke onzekerheid door verschillende oorlogen, maar vooral de grilligheid van Donald Trump: volgens analisten is het beursklimaat allesbehalve optimaal geweest de afgelopen maanden. De Amerikaanse president ontketende begin april een handelsoorlog met hoge importheffingen voor meer dan honderd landen.

Die onzekerheid had meerdere gevolgen. Allereerst leidde ze op de korte termijn tot grote koersvallen. Bijna alle bedrijven hadden te maken met bloedrode cijfers en de Amerikaanse VIX-index, die de beweeglijkheid van aandelenkoersen in de komende dertig dagen meet, stond in de dagen na Trumps aankondiging historisch hoog. Bovendien leidde de onzekerheid tot slechtere perspectieven voor bedrijven die al op de beurs aanwezig waren. Die trokken winstverwachtingen in of stelden ze ondanks goede resultaten in het eerste kwartaal niet naar boven bij.

Lees ook

Lees ook: Van Barbie tot Boeing: deze sectoren voelen de ‘Trump-dip’ nu al

Deze week bleek dat Mattel de prijzen van zijn Barbie-poppen gaat verhogen met een nog onbekend percentage. Foto Erik S. Lesser/EPA

Bedrijven die naar de beurs gaan, trekken daar zeker een half jaar tot een jaar voor uit. „Zo’n IPO bereid je maandenlang voor, dus wil je dat er een periode voor je ligt waarin het redelijk rustig is. De afgelopen maanden waren dat niet. Je gaat niet voor een beursgang wanneer de beurs 10 procent in de min staat”, zegt beleggingsanalist Nico Inberg van De Aandeelhouder.

Geen enkel bedrijf wil een mislukte beursgang op het cv hebben staan. En dus stellen ze een IPO liever even uit. Zo liet de Zweedse achterafbetaaldienst Klarna begin april weten af te zien van een geplande IPO in New York, slechts enkele dagen voordat die officieel zou plaatsvinden. Het bedrijf besloot daartoe toen de beurzen sterk daalden door Trumps aankondiging van importheffingen.

De afgelopen weken leek het iets rustiger te worden en bereikten de beurzen met name in de VS nieuwe recordhoogten. Maar komende tijd wacht een nieuwe test. Vóór 1 augustus moet er een handelsakkoord gesloten zijn tussen de EU en VS, anders volgen alsnog nieuwe importheffingen. „Je hebt stabiliteit nodig voor een IPO. Je weet ook nu weer niet wat er gaat gebeuren, dus is het logisch dat er ook de komende tijd nog niet veel te verwachten is op het vlak van beursgangen”, zegt Simon Wiersma, beleggingsstrateeg bij ING Investment Office.

2
Rente stijgt

Het is een eeuwenoude financiële wetmatigheid. Stijgt de rente, dan neemt de aantrekkelijkheid van aandelen af. Op staatsleningen valt dan immers met meer zekerheid rendement te behalen dan op de grilliger aandelenmarkten. Andersom geldt: is de rente op staatsleningen laag, dan zijn beleggers geneigd sneller in aandelen te stappen.

De rente die de Europese Centrale Bank rekent aan banken daalt weliswaar al een jaar of anderhalf, maar de rente op staatsleningen loopt juist op. „We kijken als graadmeter voor deze rentes naar twee grote blokken: de VS en Europa. En voor Europa nemen we Duitsland als graadmeter voor de kapitaalmarktrente. Die stijgt dit jaar”, vertelt Wiersma. Begin dit jaar lag de rente op Duitse staatsleningen met een looptijd van tien jaar op 2,3 procent. Inmiddels is dat 2,6 procent. In de Verenigde Staten ligt de rente met 4,5 procent zelfs nog bijna twee procentpunt hoger. Wat beleggers in de toekomst hopen te verdienen „wordt afgezet tegen de kapitaalmarktrente”. Wiersma: „Hoe lager die ligt, hoe gunstiger het kan zijn voor IPO’s.”

Als mensen wél geld in aandelen willen steken, kijken ze volgens Van Vlerken nu vooral naar bedrijven die al een beursnotering hebben. „Je ziet dat beleggers nu de voorkeur geven aan ondernemingen die ze al wat langer kennen”, zegt de Euronext-topman. „Die hebben ze geanalyseerd, ze hebben er al een mening over gevormd. Of ze zijn al aandeelhouder en weten wat ze kunnen verwachten. Dat geeft meer zekerheid dan investeren in nieuwe ideeën.”

3
Kapitaalbehoefte van bedrijven is lager

„Wat je vaak ziet, is dat als er veel gebeurt op overnamevlak, IPO’s volgen”, zegt Van Vlerken. Dat zit zo: een beursgang is een manier om geld op te halen om toekomstige overnames of uitbreidingen te financieren. Maar als het aantal overnames laag is, is er ook minder noodzaak om kapitaal op te halen. „Dus als er weinig gebeurt op overnamegebied, heeft dat ook weer effect op het aantal beursgangen.”

Vorige week werd bekend dat investeerder HAL en baggeraar Boskalis de Nederlandse activiteiten van bouwer VolkerWessels overnemen en Air France-KLM een meerderheidsbelang neemt in de Scandinavische luchtvaartschappij SAS. Maar het aantal overnamedeals wereldwijd lag in april van dit jaar op het laagste punt in twintig jaar tijd, meldde persbureau Reuters op basis van cijfers van databedrijf Dealogic. In de VS, de grootste markt voor overnames, werden slechts 555 deals afgerond. Dat was het laagste aantal in dat land sinds mei 2009.

Volgens cijfers van adviesbureau PwC is de markt inmiddels wat bijgetrokken, maar lag het overnamecijfer in de eerste helft van 2025 alsnog 9 procent lager dan in de eerste zes maanden van 2024. In het rapport staat dat bedrijven weliswaar overnames blijven doen, maar vooral in sectoren die minder geraakt worden door hoge importtarieven zoals in de dienstverlening of ondernemingen die voor de lokale markt produceren. „De markt is niet zo mild ten aanzien van bedrijven die daarbuiten vallen”, schrijft het bureau. „30 procent van de voorgenomen deals in de VS zijn in de ijskast gezet.”

Ook adviesbureau EY signaleert in een rapport naar de wereldwijde beursontwikkelingen dat door de onzekerheid in de markt, maar ook de gevolgen van de opkomst van AI voor het concurrentievermogen van sommige bedrijven „investeerders selectiever zijn in waar ze hun geld in steken en daarin veiliger en voorspelbaarder keuzes maken”. IPO-kandidaten „worden nu gedwongen” om „het beter te doen op financieel vlak” en „nog meer aan te tonen waar hun toegevoegde waarde zit” om investeerders aan te trekken.

De beursgang van Odido zou de grootste Europese beursgang van het jaar zijn

Bij Euronext verwachten ze inmiddels dat de meeste beursgangen die in 2025 mogelijk zouden komen, worden uitgesteld tot volgend jaar. Euronext-topman Van Vlerken wijst op verschillende periodes waarin traditioneel beursgangen plaatsvinden, windows in jargon. „Vaak is eind september of begin oktober zo’n moment dat de markt goed genoeg is om de stap naar de beurs te maken. Ik denk nu niet dat veel bedrijven van dat window gebruik gaan maken.”

Het volgende logische moment is vanaf november, tussen Thanksgiving in de VS en Kerstmis, vertelt Van Vlerken. „In die periode verwachten we dat in Nederland misschien nog één of twee bedrijven naar de beurs gaan. Ze gaan echt wel komen, maar de meeste IPO’s zullen gewoon voor 2026 zijn.”

Een van de Nederlandse bedrijven die dan naar de beurs zouden kunnen gaan is Odido. Vorig najaar meldde Bloomberg dat de telecomprovider deze stap zou onderzoeken. Het bedrijf bevestigde het in februari. Het zou een van de grootste Europese beursgangen van het jaar zijn. Ook bij Odido blijft de officiële aankondiging vooralsnog uit. Het FD schreef onlangs dat het bedrijf de eigen schuldpositie eerst wil verbeteren om zo aantrekkelijker te zijn voor investeerders. Een IPO in het najaar zou tot de mogelijkheden behoren.

Dat geldt ook voor ijsmaker The Magnum Ice Company, een afsplitsing van Unilever. Ex-topman Hein Schumacher beloofde dat het bedrijf een hoofdnotering aan de Amsterdamse beurs zou krijgen. Die stap moet voor het eind van dit jaar afgerond zijn, stelde Unilever in februari. Of dat gaat lukken, zal waarschijnlijk later deze maand blijken, als het levensmiddelenconcern de halfjaarcijfers presenteert.

Lees ook

Lees ook: Unilever komt belofte dit keer wel na: ijsjesbedrijf blijft in Nederland

 De ijsjes van onder meer Ben & Jerry’s gaan zelfstandig verder.  Foto Maarten Hartman

Twee weken terug berichtte de Financial Times dat het Noorse softwarebedrijf Visma begin 2026 naar de Londense beurs zal gaan. Ook Amsterdam zou naar het bedrijf hebben gehengeld, maar vooralsnog zonder succes. Er zouden voor het bedrijf in het Verenigd Koninkrijk meer interessante investeerder te vinden zijn. Het was volgens analisten een opluchting voor beursuitbater LSE en de Britse financiële autoriteit FCA.

„Ik heb nog niet gehoord dat Visma al een definitief besluit heeft genomen. Maar het lijkt mij heel erg voor de hand liggen dat ze Amsterdam ook overwegen”, zegt Van Vlerken in een reactie. „Nederland is voor dit bedrijf de tweede thuismarkt, dus ik zou het mooi vinden als ze in ieder geval aan Amsterdam denken.”

Of de markt inderdaad in beweging komt, zal ook afhangen van wat er de komende tijd in de handelsoorlog gebeurt. Als het stuklopen van onderhandelingen net als in april leidt tot rode cijfers op de beurzen, kan het zo maar zijn Odido of Unilever de beursgang naar 2026 tillen. Van Vlerken: „Wat er gebeurt na zo’n deadline kan het enthousiasme voor nieuwe beursgangen wat temperen. Maar hoe het precies gaat lopen, is nu nog lastig te voorspellen.”


Commissievoorzitter Vereniging van Nederlandse Gemeenten: ‘Wilders ondermijnt het lokaal bestuur’

Burgemeester Renze Bergsma van Coevorden „stond voor een duivels dilemma” toen hij besloot om het plan voor de opvang van veertien minderjarige vluchtelingen in zijn gemeente af te blazen na een week van geweld, brandstichting en intimidatie door boze bewoners van de wijk waar de jonge vrouwen onderdak zouden krijgen.

Dat zegt Mark Boumans (VVD), burgemeester van Doetinchem en voorzitter van de commissie asielzaken van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). „Het is absurd dat je in een land als Nederland moet zeggen dat je de veiligheid van veertien pubermeiden niet kunt garanderen en dat ze dus niet kunnen komen. Waar zijn we in hemelsnaam in beland?”

Het bredere signaal is: de overheid zwicht voor geweld.

„Toen de spreidingswet [in januari 2024] werd aangenomen was er onder gemeentebesturen breed draagvlak. Omdat de asielketen niet functioneerde, leek die wet een oplossing te bieden voor opvang, op maat voor verschillende locaties. Gemeenten gingen enthousiast aan de slag en er kwamen extra plekken. Maar sinds het aantreden van het kabinet-Schoof in juli 2024 en nu demissionair, heeft met name minister Faber [Asiel, PVV] alleen maar geprobeerd die wet onderuit te schoffelen om de uitvoering onmogelijk te maken.

„Sinds dit voorjaar is er een domino-effect van opstanden in gemeenten, aangewakkerd door de situatie in Den Haag. We koersen af op de situatie waarbij contracten voor bestaande opvang eindigen en er geen nieuwe locaties bijkomen. Zwolle [waar de gemeenteraad maandag toestemming gaf voor de komst van een nieuw azc] is de uitzondering, ben ik bang.”

Daar verscheen Wilders om te zeggen dat ‘heel Nederland een azc’ dreigde te worden.

„Eerst in Helmond, met [FvD-voorman] Baudet, en daarna in Zwolle. Wilders ondermijnt zo het lokaal bestuur, nota bene over een wet die is aangenomen door het parlement waarin hij de grootste fractie vertegenwoordigt.”

Lees ook

Na het anti-azc-geweld in Coevorden keek iedereen naar Zwolle, maar daar gaf eigenrichting níét de doorslag

Voorstanders van een azc in Zwolle, aan de achterkant van het provinciehuis. Foto Eric Brinkhorst

Wilders deed in Zwolle de oproep om een democratisch genomen besluit over dat azc niet te accepteren.

„Ja, dat is superondermijnend. In Nederland hebben verschillende overheden dankzij Thorbecke eigen bevoegdheden. Het is ongepast dat een parlementslid zo democratische besluitvorming ter discussie stelt. En een vreemd signaal naar burgers dat ze de wet niet hoeven na te leven.

„Dit leidt tot chaos en onrust op een dossier waar het onnodig is. Als de politiek zich als verstandig uitgangspunt eens een jaar niet zou bemoeien met asiel en migratie – dan kun je de hele keten prima organiseren én tegemoet komen aan wat het overgrote deel van het land graag wil: regulering van de instroom en een goede inburgering.”

Als de politiek zich eens een jaar niet zou bemoeien met asiel en migratie, dan kun je de hele keten prima organiseren

Wilders’ verkiezingsthema voor 29 oktober lijkt: weg met de spreiding.

„De PVV heeft belang bij chaos, dus wordt die gecreëerd, in plaats van het eerlijke verhaal te vertellen. Nee, niet wegkijken bij de problemen die er óók zijn. Maar dit slaat nergens op en maakt mensen onnodig ongerust en hitst groepen tegen elkaar op. Niemand die wil dat er op dit dossier iets gebeurt is hiermee geholpen.”

Heeft u signalen dat raadsleden of wethouders bedreigd worden?

„De burgemeester van Zwolle zei maandag dat het bestuur zich niet bedreigd voelt, maar insprekers in het raadsdebat ten gunste van vluchtelingen zijn wel degelijk bedreigd. Ik hoor ook collega’s die de sfeer intimiderend vinden. Niet vreemd als voor jouw stadhuis brand wordt gesticht en zwaar vuurwerk wordt afgestoken en leuzen hangen als ‘Eigen volk eerst’. Dat je je daardoor belaagd, beledigd, bedreigd voelt, snap ik.

„En óók dat dat keuzes beïnvloedt. Het is triest, want als ik de ambtseed afneem bij nieuwe raadsleden of wethouders zeg ik altijd dat ze ‘zonder last of ruggenspraak moeten oordelen’. Maar als je je niet meer vrij voelt om je mening te vormen, is dat erg zorgelijk.”

Helpt het om azc’s te zetten waar ze minder weerstand oproepen?

„Het mooie van de spreidingswet was juist dat die maatwerk mogelijk maakte; precies het instrument dat nu om zeep wordt geholpen. Wat je krijgt, is dat je dan uitkomt bij gemeenten waar van oudsher al veel opvang is, maar ook daar worden de bakens verzet. Zutphen is de meest progressieve stad in mijn deel van Gelderland met al decennia opvang. Daar zou een klein dienstencentrum komen voor mensen die net in Nederland zijn, en dat gaat nu ook niet door. Het is ook niet eerlijk, want de spreidingswet ging erom dat iedereen fair share levert aan de oplossing van dit vraagstuk.”

PVV-leider Wilders spreekt de menigte toe bij het provinciehuis in Zwolle. Foto Eric Brinkhorst

De politie en uw VNG noemen de aangenomen asielnoodmaatregelen zoals die er nu zijn „onwerkbaar en onuitvoerbaar”. Wat te doen?

„Rust, reinheid en regelmaat. Ze maken elkaar in Den Haag gek en niemand spreekt de ander daar nog met gezag op aan. De [demissionair] premier en minister van Binnenlandse Zaken [Judith Uitermark, NSC] zouden zich eens moeten uitspreken over een vooraanstaand parlementslid dat op deze manier actie voert in Zwolle. Zeggen: dat doen wij hier niet in Nederland. Het ondermijnt het gezag. De wetgeving van vorige week is rommelig aangenomen, en daarna nam het halve kabinet er afstand van – dat is toch voor de meeste Nederlanders niet meer te volgen?

„Dat doet iets met het vertrouwen in de politiek en als het nog verder daalt zijn we heel ver van huis. Veel gemeentebesturen doen met en tussen de mensen netjes hun werk, maar vóór alles moeten we een goed functionerend parlement en een regering hebben die in elk geval de basisregels kennen.”

Lees ook

Geen vluchtelingenopvang voor minderjarige meisjes in Coevorden na gewelddadige protesten

Actievoerders hebben borden geplaatst tegen het azc in Tuindorp, een wijk in Coevorden.


Column | Een psychotherapeutische interventie, graag

Omdat u en ik kalme, serieuze mensen zijn, beginnen we met Erasmus, en met zijn bewering dat we voor bestudering van de cultuur terug moeten naar de bronnen. Naar de Grieken en Antieken, zoals hij het noemt. En dus keren we uit pure plichtsbetrachting terug naar het VPRO-programma Zomergasten met Piet Vroon.

In 1991 zei Piet Vroon dat menselijk gedrag onvoorspelbaar is, wild, chaotisch. De overheid wil „met een soort klemmende macht” proberen de samenleving in haar greep te krijgen en zet de mens „tot aan zijn huig in de regelbrij”. Maar regels zijn strijdig met het chaotisch functioneren van onze hersenen, met als gevolg dat wij op regels reageren door ze te overtreden, te negeren en te doen alsof ze er niet zijn.

De overheid reageert op die chaos met nog meer regels en nog meer beleid, wij met nog meer ongehoorzaamheid. Zelf reed hoogleraar psychologie Vroon graag te hard en hij betaalde in 1991 zijn verkeersboetes niet meer, want de overheid had toch de menskracht niet om ze te innen. Zeker 95 procent van de regels en reglementen kon je maar beter afschaffen, opperde hij blijmoedig. Een anarchie functioneerde veel beter. Dat van die chaos speelt nog steeds en de wens om de chaos van buitenaf te temmen idem dito. Met verkiezingen in aantocht zie je eerbiedwaardige professionals met beleidsoplossingen komen voor alle problemen van onze tijd. „Wij zijn een groep van experts die de handen ineen hebben geslagen”, glundert Denktank Nederland 2040. ‘Lange termijn’, ‘gezond verstand’, ‘hoopgevend beeld’: de verzamelde deskundigen menen het serieus met Nederland en ze komen met „37 aanbevelingen voor een nieuw kabinet”.

Maar zit zo’n kabinet straks wel te wachten op oplossingen? Op beleidsaanbevelingen? Of heeft het chaotische functioneren van onze hersenen Den Haag nu definitief in de greep? Inmiddels lijken zelfs kabinet en Tweede Kamer niet in beleid te geloven, ze willen geen gezond verstand en lange termijn, ze willen regels en verdragen afschaffen, ze willen wetten die niet aan het internationaal recht voldoen, ze willen geen beleid maken en geen beleid uitvoeren, ze willen problemen, omdat die spannender zijn dan oplossingen.

Kabinet en Kamer willen problemen omdat die spannender zijn dan oplossingen

In 1991 had Piet Vroon nog de oprechte hoop dat mensen in een anarchistische situatie zonder structuur vanzelf socialer en intelligenter zouden gaan functioneren. „De mens heeft tien tot honderd miljard zenuwcellen en die zijn tot heel veel in staat.” Maar sindsdien is met het internet het grootste anarchistische experiment in de geschiedenis opgetuigd, en de ervaringen daarmee geven Vroon niet bepaald gelijk in dat optimisme.

Ja, het is een illusie dat je met overheidsbeleid het ongrijpbare gedrag van mensen perfect kunt aansturen, maar, nee, zonder aansturing gedragen mensen zich niet automatisch intelligent en sociaal. Nog een bron erbij pakken? Esther Perel dan maar. Psychotherapeute Perel legt uit hoe het wilde, chaotische functioneren van onze hersenen uitpakt in onderlinge relaties.

Enerzijds worden we bewogen door altruïsme en de verbondenheid van de liefde, anderzijds door egoïsme en de distinctiedrift van het verlangen. Die twee zitten elkaar danig in de weg. Verlangen gaat namelijk gepaard met jaloezie, bezitsdrang, agressie, macht, dominantie, ondeugd en onheil. „In principe zullen de meesten van ons ’s nachts opgewonden raken van dezelfde dingen waartegen we overdag demonstreren.”

Kijk, dat is een verhelderend beeld. Als je niet probeert het evenwicht te bewaren, wint de nacht het van de dag, in persoonlijke, maar ook in politieke relaties. Den Haag is nu meer een plaats voor nachtelijke opwinding dan voor de overtuigingen van overdag. Een plaats voor schandalen en verraad, voor harde straffen, voor politici die groot worden door te klieren op X.

Campagnestrateeg Bas Erlings heeft voorheen gebruik gemaakt van inzichten in de werking van ons brein om de VVD groot te maken. Met dank aan het werk van psychologen en neurowetenschappers kunnen campagnestrategen de anarchistische ruimte online benutten door aandacht van kiezers te kapen, ze te laten griezelen, ze tegen elkaar op te zetten en ze een kant op te sturen die ze zelf niet hebben gekozen.

Geschrokken van zijn eigen succes en van de ellende die daaruit is voortgekomen, heeft de VVD-strateeg nu met anderen de beweging Voor ons Nederland opgestart. Van buitenaf willen ze de politiek weer de andere kant op te sturen: „Het landsbestuur is geen Temptation Island.” En dat is beslist braaf. Maar om de wetgever zijn rol van wetgever weer te laten oppakken is meer nodig dan berouw van een enkele bekeerling en 37 aanbevelingen van een denktank. Het vraagt om een Kamerbrede psychotherapeutische interventie.

Maxim Februari is jurist en schrijver en heeft om de week een column in NRC.


In Servië neemt de onvrede over aanhoudend protest toe, en daarmee ook het politiegeweld

Tientallen mensen blokkeren een brede straat voor de rechtenfaculteit van de Universiteit van Belgrado in de Servische hoofdstad. Een vrouw van in de zeventig houdt een spandoek omhoog. „Stop de repressie. Laat alle arrestanten vrij!” staat er in grote letters opgeschreven. Kinderen blazen zeepbellen in de zondagavondzon. Een witte poedel rent blaffend rond. Twee jongens, rechtenstudenten, plaatsen opklapbankjes midden op de weg.

Dit is slechts een van de pop-up blokkades van de studentenbeweging in Belgrado en in veel andere Servische steden. Het is al dagen chaos in de stad. Diverse keren per dag blokkeren studenten en burgers straten en kruispunten met vuilnisbakken en meubels. Soms voor een paar uur, soms een hele nacht. Toeterende automobilisten proberen tevergeefs naar hun werk te komen. Oproerpolitie probeert de orde te bewaren – met een waarschuwing of, steeds vaker, door mensen te arresteren.

Na acht maanden van vreedzame protesten tegen corruptie en vermeend wanbestuur van de regerende Servische Progressieve Partij (SNS), veranderen de studenten nu van tactiek. De protestbeweging, ontstaan na het instorten van een stationsluifel in Novi Sad waarbij zestien mensen omkwamen, eist vervroegde parlementsverkiezingen om de huidige regering te vervangen. Ze willen een premier die minder afhankelijk is van president Aleksandar Vucic. Die weigert gehoor te geven aan deze eis. En dus roepen de studenten op tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Het gevolg: repressie en staatsgeweld.

„Studenten worden bruut mishandeld door de politie”, zegt Aleks, een vierdejaars rechtenstudente die anoniem wil blijven uit angst voor de staatsveiligheidsdiensten. Ze staat voor haar faculteit. In haar rugtas – een pet met kogelwerend metaal en EHBO-spullen.

Protest tegen politiegeweld bij de rechtenfaculteit van de Universiteit van Belgrado.

Foto Spasa Dakic/ANP

Lees ook

Lees ook deze reportage uit Belgrado van begin dit jaar

‘Buitensporig geweld’

Een paar dagen geleden bestormden agenten Aleks’ faculteit. „Die varkens kwamen in volledige uitrusting, met wapenstokken, balaclava’s en metalen schilden. Waar heb je in godsnaam zo’n schild voor nodig? We doen niets. Het is een heksenjacht”, aldus Aleks.

Amnesty International spreekt over „grootschalige arrestaties” en „meldingen van buitensporig of onwettig geweld tegen de studentendemonstranten”. Honderden studenten, onder wie middelbare scholieren, en andere demonstranten zijn in de afgelopen weken aangehouden, aldus de mensenrechtenorganisatie. Velen zijn alweer vrijgelaten.

Politie arresteert een demonstrant tijdens een protest in Belgrado tegen de regering.

Foto Marko Djurica/Reuters

Agenten grijpen stevig in tijdens een protest in Belgrado tegen de regering.

Foto Zorana Jevtic/Reuters

„Het is een poging om ons bang te maken”, zegt student organisatiewetenschappen Matija Vojnic (20). Op zijn linkerarm heeft hij een flinke schaafwond. Een agent gooide hem tegen een muur aan, „alsof ik een soort crimineel was”. Hij werd vorige week gearresteerd tijdens een blokkade. „Om vijf uur ’s ochtends stormden vier pantserwagens op ons af. Het was afschuwelijk. Ze sloegen het hoofd van een jongen zo hard tegen de politiebus, dat het glas brak. De sirenes, het geschreeuw, het geweld, het blijft me achtervolgen”, zegt hij.

Tien dagen daarvoor was Vojnic door de staatsveiligheidsdienst, BIA, ondervraagd – zonder dagvaarding, zonder advocaat. „Ze wilden weten wat we van plan waren. Veel van mijn vrienden kregen soortgelijke oproepen”, zegt Vojnic, en „andere studenten werden gewoon op straat ontvoerd, in burgerauto’s door politierechercheurs. Niemand wist waar ze waren”.

Vucic’ regime was vooral een ‘spin-dictatuur’ gebaseerd op propaganda en mediacontrole, zegt hoogleraar Jovanovic

Vucic verliest geduld

„Het is pure intimidatie”, zegt hoogleraar rechten Miodrag Jovanovic van de Universiteit van Belgrado. De politie pakt zoveel mogelijk mensen op om haar macht te tonen. Vucic’ regime was tot nu toe vooral een ‘spin-dictatuur’ gebaseerd op propaganda en mediacontrole, zegt de hoogleraar, maar nu schakelt hij over op gecontroleerd geweld. „En dus zien we nu dagelijks inzet van excessief politiegeweld, omdat Vucic zijn geduld verliest.”

Net als veel Serviërs is Vucic de langdurige maatschappelijke ontwrichting door het studentenprotest beu. Bovenal wil hij dat het Servische parlement weer aan het werk kan gaan, zodat de economie weer kan groeien.

„Ravage is de nieuwe status quo”, zegt politicoloog Srdjan Cvijic, op een blokkade in de buitenwijk Zemun. „Studenten eisen verkiezingen, de politie slaat mensen in elkaar.” Hij noemt het politieoptreden „bruut en onnodig”. Het regime heeft niet genoeg politiemensen en daarom worden ook anderen ingezet „met balaclava’s en te veel tattoos om politieagent te zijn. Velen geloven dat het regime haar criminelen politie-uniformen laat aantrekken”. Dezelfde figuren die waarschijnlijk ook opzettelijk het politiegeweld uitlokken.

Een demonstrant probeert te verhinderen dat de politie een vuilcontainer van straat haalt.

Foto Oliver Bunic/AFP

De regering wil vooral laten zien dat ze alles onder controle heeft en niet bang is, zegt Cvijic. Vucic grijpt gewelddadig in om zijn kern van nationalistische, rechtse aanhangers niet te verliezen. Ondertussen zijn steeds meer Serviërs gefrustreerd door de protestbeweging. Ze geloven niet dat Vucic verkiezingen zal afkondigen, en vinden dat de studenten onnodig veel chaos veroorzaken. Mensen willen aan het werk, en niet urenlang in de file staan – en dat zijn echt niet alleen de hardcore SNS-fans die in de tenten voor het parlement kamperen.

Zomervakantie

Ook onder de tegenstanders van Vucic bestaat scepsis over de vraag of verkiezingen de oplossing bieden. Want wie zou het overnemen? Zou die partij echt minder corrupt en incompetent zijn? Ondertussen is het maar de vraag of de studentenbeweging de druk op het regime kan volhouden. De zomervakantie nadert, veel studenten moeten werken om hun studie te bekostigen. Bovendien: politieoptredens zullen snel geen nieuws meer zijn. Het wordt lastig om de kritieke massa vast te houden – iets waar Vucic waarschijnlijk al op rekent.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken en de politie willen NRC niet te woord staan. Vucic zei onlangs in een persconferentie dat de politie „rechtmatig en tijdig” ingrijpt om de openbare orde te herstellen. De autoriteiten ontkennen het gebruik van buitensporig geweld.

De studenten laten zich niet intimideren. „We willen niet in angst leven. Ze kunnen ons arresteren of slaan, maar ons zullen ze niet breken”, zegt Vojnic. De beweging komt binnenkort met een eigen kandidatenlijst voor de verkiezingen. Aleks: „Met een parlementaire meerderheid kunnen we dit machtsbeluste regime stoppen en het rechtssysteem herstellen”.

Wegblokkade van demonstranten in Belgrado. Ze eisen vervroegde parlementsverkiezingen en vrijlating van opgepakte demonstranten.

Foto Marko Djurica/Reuters

Lees ook

Lees ook deze reportage over het studentenprotest in Novi Sad

Tijdens de protesten in Novi Sad dient de kunstacademie in de tweede Servische stad als hoofdkwartier van de studenten.


Hoe het EK voetbal op gang kwam: volle tribunes, doelpunten en spannende wedstrijden

In Zwitserland maakte in de eerste week vooral regerend wereldkampioen Spanje indruk. Portugal (5-0) en België (6-2) werden door de Spaanse speelsters van de mat geveegd. De Spanjaarden zijn daarom nu al zeker van een plek in de kwartfinale. Welke andere toplanden zich daarbij gaan voegen, zal de komende dagen blijken. De ogen zijn daarbij met name gericht op poule D: de twee recentste Europees kampioenen (Nederland in 2017 en Engeland in 2022) strijden daarin met Frankrijk, drie jaar geleden halve finalist.

Na een moeizame voorbereiding openden de Oranje Leeuwinnen het toernooi afgelopen weekend perfect, door debutant Wales met 3-0 te verslaan. Opsteker voor Nederland was ook dat topspeler Vivianne Miedema, die al jaren worstelt met blessures, zich liet zien en haar honderste interlandgoal scoorde. Woensdagavond wacht de eerste grote test: tegen titelhouder Engeland, dat wordt geleid door de Nederlandse coach Sarina Wiegman. Zondag wacht Frankrijk. Nederland moet zeker één van die twee wedstrijden winnen om naar de kwartfinales te gaan – en wie weet wel verder.

De vrouwen van Wales voorafgaand aan de wedstrijd tegen Nederland. Het is de eerste keer dat Wales meedoet aan een groot toernooi. In hun debuutwedstrijd gingen ze met 3-0 onderuit tegen Nederland.

Foto Fabrice COFFRINI / AFP

Een duel tussen de Spaanse Claudia Pina (links) en Catarina Amado van Portugal. Regerend wereldkampioen Spanje behoort tot de topfavorieten voor toernooiwinst.

Foto NUNO VEIGA / epa

Daniëlle van de Donk (links) en Vivianne Miedema vieren de 3-0 van Nederland tegen Wales. De Oranje Leeuwinnen begonnen het EK perfect, maar moeten in de groepsfase nog tegen favorieten Engeland en Frankrijk.

Foto Fabrice COFFRINI / AFP

Emma Severini (Italië) en de Belgische Sara Wijnants strijden om de bal. Geen van beide landen won ooit het EK Vrouwenvoetbal, maar Italië verloor wel twee finales.

Foto Alessandra Tarantino / AP

Fans zijn massaal naar Zwitserland afgereisd: er zijn al meer dan 600.000 kaartjes verkocht, 22 van de 31 wedstrijden zijn volledig uitverkocht. Ook de Nederlandse ‘Queen of Cheese’ (rechtsonder) is aanwezig.

Foto’s EPA/MICHAEL BUHOLZER, REUTERS/Bernadett Szabo, REUTERS/Piroschka Van De Wouw TPX IMAGES OF THE DAY

Spanje maakte in haar openingswedstrijd de status van favoriet waar door Portugal te vermorzelen: in Bern werd het 5-0. In blessuretijd maakte Cristina Martin-Prieto, die op de achtergrond haar armen al in de lucht steekt, de vijfde.

foto AP Photo/Martin Meissner

Speelsters van Noorwegen en Finland waren een minuut stil om Diogo Jota en Andre Silva te herdenken. De twee Portugese broers, allebei profvoetballer, kwamen om bij een auto-ongeluk.

foto’s REUTERS/Annegret Hilse, REUTERS/Piroschka Van De Wouw

Een late goal van de Engelse Keira Walsh kan niet voorkomen dat Frankrijk stunt: 2-1. Beide landen spelen in de groepsfase nog tegen Nederland.

Foto AP Photo/Martin Meissner

De Oranje Leeuwinnen vieren de 3-0 overwinning op Wales met meegereisde fans. Woensdagavond om 18:00 wacht de volgende tegenstander: favoriet Engeland, gecoacht door de Nederlandse Sarina Wiegman.

Foto REUTERS/Annegret Hilse TPX IMAGES OF THE DAY


Internationaal Strafhof vaardigt arrestatiebevel uit tegen Talibanleiders

Het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag heeft aanhoudingsbevelen uitgevaardigd tegen de hoogste leider van de Taliban in Afghanistan, Haibatullah Akhundzada, en opperrechter Abdul Hakim Haqqani. Ze worden verdacht van betrokkenheid bij de vervolging van vrouwen en meisjes sinds de machtsovername van de Taliban, vier jaar geleden.

Het Hof verwijt het Talibanbewind „ernstige schendingen van fundamentele rechten en vrijheden” van de Afghaanse bevolking, zo valt te lezen in een dinsdag gepubliceerde verklaring van het Strafhof. Akhundzada en Haqqani worden in verband gebracht met onder meer moord, marteling en verkrachting.

Sinds de Amerikanen zich in de zomer van 2021 na twintig jaar teruggetrokken uit Afghanistan, is de bewegingsvrijheid van vrouwen steeds verder verkleind. Hoewel het strenge bewind van de Taliban zich op de gehele bevolking richt, worden volgens het Strafhof vooral de rechten van vrouwen aanzienlijk ingeperkt.

Zo hebben vrouwen nauwelijks toegang tot onderwijs en mogen ze alleen volledig bedekt over straat. Mensenrechtenorganisaties stellen dat in Afghanistan een ‘gender-apartheidsregime’ heerst, waarin vrouwen amper mogen deelnemen aan het openbare leven. Het Strafhof spreekt van „systematisch en geïnstitutionaliseerd” geweld tegen vrouwen.

Begin dit jaar deed de openbaar aanklager van het ICC het verzoek tot het indienen van een aanhoudingsbevel. De rechters die daarmee instemden, beroepen zich op het Statuut van Rome; het verdrag op basis waarvan het ICC mensen kan veroordelen. Het Talibanregime deed het verzoek van de aanklager destijds af als politiek gemotiveerd.

Lees ook

Niet bij het gebed in de moskee? Dan komen de Taliban even bij je thuis kijken

Taliban ziet toe op vrouwen in de rij voor voedseluitgifte, op 25 maart.


Andriy Zholdak, regisseur bij De Nationale Opera, niet vervolgd voor grensoverschrijdend gedrag

De Oekraïense regisseur Andriy Zholdak zou tijdens repetities van de opera Fidelio van De Nationale Opera een danseres bij haar bil hebben betast, maar het Openbaar Ministerie hoeft hem niet te vervolgen stelt het Amsterdamse gerechtshof. Dat meldt Het Parool.

Afgelopen oktober publiceerde de Amsterdamse krant een reconstructie van Andriy Zholdaks bewind als regisseur van de opera Fidelio voor De Nationale Opera. Zholdak zou zich vrouwonvriendelijk en grensoverschrijdend gedragen hebben. Als regisseur verbood hij solisten en figuranten naar de wc te gaan tijdens zes uur durende repetities. Een figurant moest een seksscène wel 15 keer over doen, ook al stond deze niet in het script. Nadat Zholdak een Argentijnse danseres betast had bij haar bil, deed zij aangifte.

Vorig jaar besloot het OM niet te vervolgen, maar de danseres startte een artikel 12-procedure. Dan bekijkt het gerechtshof of het OM alsnog moet vervolgen. Over de betasting deed het hof nu uitspraak: Zholdak hoeft niet vervolgd te worden. Dat komt omdat de betasting niet in een seksuele context gebeurde, zo heeft het Amsterdamse gerechtshof besloten op basis van vier getuigenverklaringen, onder wie het het hoofd artistieke zaken van De Nationale Opera, Damìa Carbonell Nicolau.

In de afgenomen verklaringen is te lezen hoe Zholdak zich onbehoorlijk en ongewenst gedroeg tegenover alle medewerkers van het operagezelschap, maar ook dat hij na de betasting is aangesproken op zijn gedrag en dat Zholdak toen zelf gezegd zou hebben geen seksuele intentie bij de betasting te hebben, schrijft Het Parool. Om die reden hoeft het OM hem niet te vervolgen, zo bepaalt het hof.

De advocaat van de danseres, Sophie Eijsbouts, is teleurgesteld over de uitspraak. Volgens haar is Zholdak niet opgeroepen als getuige, omdat hij in het buitenland zit. Susanne Herrnleben, de agent van Zholdak, reageert namens hem dat „er een fantastische artiest verwoest is” en dat „nooit sprake is geweest van enige misdaad”. Zholdak kwam al eerder in opspraak in 2017 in Hongarije nadat hij een actrice mishandeld had. In oktober 2024 zou hij naar Georgië zijn gevlucht. Daar zou hij zich nu nog bevinden. Verdere juridische stappen zullen de danseres en haar advocaat niet nemen.


Europees Openbaar Ministerie onderzoekt nieuwe beschuldigingen van misbruik EU-geld door voormalige rechtse fractie

Het Europees Openbaar Ministerie (EOM) doet onderzoek naar het vermeende misbruik van EU-gelden door Identiteit en Democratie (ID), een voormalige groep van radicaal-rechtse fracties waar ook de PVV en het Franse Rassemblement National van Marine Le Pen toe behoorden. Dat bevestigt een woordvoerder van het EOM, na berichtgeving van de Europese nieuwssite Euractiv.

Vorige week bracht onder andere Le Monde naar buiten dat partijen die bij de ID-familie hoorden, worden beschuldigd van financiële onregelmatigheden. Tussen 2019 en 2024 zou ruim 4,3 miljoen euro aan EU-gelden misbruikt zijn. Dat schrijft de Franse krant op basis van een vertrouwelijk onderzoek van het directoraat-generaal Financiën van het Europees Parlement (DG FINS), inmiddels ook in handen van NRC. Meerdere partijen van ID, waaronder RN van Marine Le Pen, zouden volgens dit onderzoek bevriende organisaties contracten hebben toegespeeld of donaties hebben gegeven.

De PVV was tot 2024 lid van Identiteit en Democratie, maar stapte over naar de radicaal-rechtse fractie Patriotten voor Europa van onder anderen de Hongaarse premier Viktor Orbán. Dinsdagmiddag was er geen PVV-woordvoerder bereikbaar om vragen over de beschuldigingen aan hun voormalige Europese fractie te beantwoorden.

Bevriende organisaties

Vooral het geld dat Unanime en e-Politic ontvingen, bedrijven die bekend staan om hun banden met RN, is opvallend. Tezamen kregen zij meer dan drie miljoen euro, aldus het onderzoek van DG FINS. Unanime ontving 1,43 miljoen voor het ‘printen’ van campagnemateriaal, terwijl het hier niet de technische capaciteit voor zou hebben. Communicatiebureau e-Politic, eigendom van voormalig RN-activist Paul-Alexander Martin, zou via veelal onjuiste procedures 1,7 miljoen euro hebben gekregen voor het sturen van nieuwsbrieven en socialemediaberichten.

De nieuwe bevindingen van het DG FINS kwamen op een gevoelig moment voor Le Pen. Eind maart werd de Franse politica schuldig bevonden aan het verduisteren van EU-geld. Haar partij betaalde medewerkers met geld bestemd voor assistenten, terwijl zij niet of nauwelijks werkzaamheden uitvoerden die bij die functie hoorden. De rechtbank sloot haar onder andere uit van de presidentsverkiezingen en legde haar een geldboete op. Een hoger beroep volgt nog.

Of de nieuwe beschuldigingen tot vervolging zullen leiden moet nog blijken. Het Europees Openbaar Ministerie, belast met het onderzoek naar fraude met EU-geld, wil tegenover NRC geen verdere uitspraken doen over het onderzoek. Philip Claeys, voormalig secretaris-generaal van ID, ontkende eerder tegenover Le Monde alle beschuldigingen.

Met medewerking van Rik Rutten.

Lees ook

Hoe uitzonderlijk is de veroordeling van Le Pen en wat zijn de gevolgen? Vier vragen over een historische uitspraak

Marine Le Pen verliet maandag na de uitspraak in haar verduisteringszaak het partijkantoor van het radicaal-rechtse Rassemblement National. Foto Thomas Samson/AFP


De kracht van onzichtbaarheid: 50 jaar geleden verdween kunstenaar Bas Jan Ader – en werd steeds beroemder

Soms vraag ik me af hoe het met kunstenaar Bas Jan Ader zal zijn. Of beter: wat Ader nu doet als hij nog leeft. Hij hield van gevaar, van racen met sportauto’s, van de randen van de nacht – wat zou hij nu uitspoken, op z’n 83ste, als hij inderdaad ergens voortleeft met een nieuwe, geheime, verborgen identiteit? Woont hij op een tropisch eiland? Op een boerderijtje met zo’n houten veranda, met een lange baard, een beetje stiekem ergens in de Amerikaanse midwest? Of ga ik nu te ver met m’n fantasie?

Deze week, op 9 juli, is het precies vijftig jaar geleden dat Bas Jan Ader (Winschoten, 1942) vertrok voor het werk dat hem in de kunstwereld tot een legende heeft gemaakt: In Search of the Miraculous (1975). In foto’s en performances uit de jaren daarvoor had hij al vaker de grenzen opgezocht. Bekend is bijvoorbeeld het prachtige I’m Too Sad to Tell You, een film en foto waarop we Ader hartstochtelijk zijn tranen de vrije loop zien laten (we weten niet waarom), en Fall I en Fall II, waarin hij zichzelf respectievelijk van het dak van een huis laat rollen (en in de bosjes eronder belandt) en in een kloek vaartje op zijn fiets een Amsterdamse gracht in rijdt. Dit alles culmineerde in In Search. Een ambitieus, driedelig werk, waarvan het eerste deel bestond uit een performance in Aders galerie in Los Angeles: een studentenkoor dat zeemansliederen zong. De dag erna, op 9 juli, vertrok Ader in een klein bootje, de Ocean Wave, type Guppy 13, vanaf Cape Cod om de Atlantische Oceaan over te steken. Bij aankomst, zo’n veertig dagen later in Falmouth, Engeland, zou hij worden opgewacht door een tweede zeemansliederen zingend koor, waarna het project zou worden afgesloten met een tentoonstelling in het Groninger Museum. Alleen: Ader kwam nooit aan. Ergens begin 1976 werd de Ocean Wave gevonden voor de kust van Ierland. Van Ader zelf ontbrak ieder spoor. Hij was van de aardbodem verdwenen.

Still uit ‘I’m too sad to tell you’.

Beeld nalatenschap Bas Jan Ader

Natuurlijk, het moge duidelijk zijn dat de kans groot is dat Ader is verdronken. De tocht was gevaarlijk, Ader was een onervaren zeiler, en een Guppy 13 is met z’n vier meter lengte veel te klein voor zo’n grote reis. Alleen: was de verdwijning misschien wel Aders bedoeling? Dat klinkt misschien absurd, maar wie In Search of the Miraculous overziet in combinatie met Aders oeuvre en vooral: met alle aanwijzingen en hints die in het werk zelf zitten, maakt het wel héél verleidelijk dat te overwegen.

Uiterste consequentie

Allereerst is In Search de perfecte uiterste consequentie van Aders oeuvre: het huilen, het vallen, de lange dwaaltochten door Los Angeles, het voortdurend jezelf in de waagschaal van je kunst stellen. Dan de titel: hoe kun je nu beter op zoek gaan naar ‘the miraculous’ dan door welbewust de grenzen op te zoeken, misschien wel die van gene zijde – wie weet wat je daar zult aantreffen? Ook niet onbelangrijk dat domineeszoon Ader exact 33 jaar oud was toen hij begon aan zijn tocht, dezelfde leeftijd als Jezus, die ook zo opsteeg in onzichtbaarheid. De zangkoren, de sirenen, die de zeiler eerst uitgeleide doen om hem vervolgens aan gene zijde van de werkelijkheid weer op te wachten. Het feit dat de tocht zo’n veertig dagen zou duren, bijna precies evenveel als de tijd tussen Pasen en Hemelvaart. Dat de Ocean Wave, nadat die door vissers (!) vanaf de Ierse kust was afgevoerd naar Spanje óók spoorloos verdween.

Hoeveel toeval is nog toeval?

Met In Search of the Miraculous liet Bas Jan Ader zien dat kunst echt de allerhoogste inzet kan hebben – je eigen leven

Voor de kracht van In Search of the Miraculous is het echter vooral belangrijk dat Ader alle interpretaties had opengehouden. Geen afscheidsbrief, geen nagelaten statement, alleen die aanwijzingen, die de toeschouwer voor eeuwig blijven uitnodigen om te speculeren wat er is gebeurd. In Search of the Miraculous wordt zo een perfecte artistiek-conceptuele puzzel met de allerhoogste inzet: het leven van de kunstenaar. En daardoor groeide In Search of the Miraculous voor veel mensen uit tot het ultieme moderne kunstwerk: een krachtige, overtuigende opeenstapeling van aanwijzingen, ideeën, gestes, waarvan tegelijk nooit zeker is of die ook echt zo waren bedoeld.

Kan zoveel toeval bestaan? Of was Aders tocht eerder een meta-commentaar op allerlei romantische zoektochten (we zaten tenslotte in de eerste hoogtijdagen van het conceptualisme) en ging er simpelweg iets mis? Hoe het ook zij: met In Search of the Miraculous liet Bas Jan Adert zien dat kunst echt de allerhoogste inzet kan hebben – je eigen leven. Dat je met goede kunst altijd ‘in search of the miraculous’ bent. En dat dat tegelijk ook helemaal niet zo bedoeld hoeft te zijn. Zo schiep Ader met In Search of the Miraculous het zwarte vierkant van de conceptuele kunst: een kunstwerk waarin de kunstenaar, als ultieme daad, zichzelf fysiek onzichtbaar maakt. Waarmee het werk in de geest juist des te krachtiger wordt.

Still uit de film ‘Fall 2’, 1970.

Beeld nalatenschap Bas Jan Ader

En dat werkt, natuurlijk werkt het – zie Jezus, zijn evenknie, die op hetzelfde principe best een leuke publicitaire carrière heeft gebouwd. In de eerste jaren na Aders verdwijning bleef het relatief stil, hij was als kunstenaar nog te onbekend, het verhaal had tijd nodig om aan te slaan. Maar al snel verwezen steeds meer collega-kunstenaars naar In Search, met bewondering, met verbazing, met een lichte zweem van afgunst ook wel. Tacita Dean maakte bijvoorbeeld de prachtige film Disappearance at Sea (1996), waarop we van heel dichtbij de lamp in een vuurtoren zien die wanhopig de kust aftast naar een spoor van leven. Of neem Ahmet Ögüt die in 2010 een Guppy 13 in het IJ in Amsterdam neerlegde en bezoekers uitnodigde in de boot plaats te nemen om zo te ervaren hoe vermetel Aders onderneming wel niet was geweest – diezelfde Guppy hangt nu als sculptuur in de vide van het Van Abbemuseum in Eindhoven. En nog steeds blijven kunstenaars gefascineerd door Ader: vanaf 9 juli presenteert het Groninger Museum de installatie Bound to the Miraculous van Edward Clydesdale Thomson waarin hij Aders tocht over de oceaan ‘live’ reconstrueert, vanaf de datum van vertrek.

Ultieme conceptuele geste

Toch blijft de grootste kracht van In Search dat het werk de verleiding van onzichtbaarheid zo goed laat zien – of beter: dat een onzichtbaar kunstwerk dat zo nauwkeurig lijkt te zijn geconstrueerd als hier, geen beeld nodig heeft om toch vol te lopen met verhalen en betekenis. Niet voor niets begon Ader aan In Search pas zeven jaar nadat Sol LeWitt de tekst had gepubliceerd die doorslaggevend zou zijn voor veel van de kunst van de rest van de twintigste eeuw: zijn Paragraphs on Conceptual Art (1967) waarin hij stelde dat voor het maken van een kunstwerk een gedachte, een idee in principe al genoeg is – als die gedachte goed is hoeft het werk niet meer te worden uitgevoerd. Met als uiterste consequentie: een goed kunstwerk kan onzichtbaar zijn. Zo bekeken verrichtte Bas Jan Ader met In Search de ultieme conceptuele geste, niet alleen door een onzichtbaar kunstwerk te maken, maar door daarbij bovendien zelf te verdwijnen – de kunstenaar die zelf tot een geest transformeert, tot een enigma, tot alles en niks tegelijk.

Zo is er sinds LeWitt en Ader een rijke traditie ontstaat van kunstenaars die op allerlei manieren met onzichtbaarheid flirten – vaak uit onvrede met het romantische kunstenaarsidee dat de kunstenaarspersoonlijkheid in hun ogen té belangrijk maakt, maar ook gewoon omdat ze genoeg hebben van de kunstwereld of de kunstmarkt. Die traditie loopt van Stanley Brouwn, die elke vorm van biografische informatie rücksichtslos uit zijn werk sneed naar Ian Wilson, die alleen nog maar kunstwerken in taal maakte. Of van Lee Lozano en Charlotte Posenenske, die daadwerkelijk jarenlang stopten met het maken van kunst, tot Cady Noland en Trisha Donnelly die al jaren alle publiciteit vermijden en slechts heel summier werk de wereld in sturen. En dan heb je ongetwijfeld nog heel veel kunstenaars wier praktijk zozeer wordt opgeslokt door de banale dagelijkse wereld, dat zo’n verdwijningsfantasie een lonkend perspectief is om weer toe te komen aan het maken van kunst. En vergeet Banksy niet: de aantrekkingskracht van zijn kunstenaarschap zit voor het grootste deel in het mysterie dat hij door zijn onzichtbaarheid heeft opgeroepen.

‘In Search of the Miraculous (One Night in Los Angeles) #1’

Beeld nalatenschap Bas Jan Ader

Maar niemand van deze kunstenaars was bij benadering zo radicaal als Bas Jan Ader. Of hij het nu zo heeft bedoeld of niet, Ader heeft de kunstwereld geleerd dat je het fysieke kunstwerk daadwerkelijk kunt vervangen door een verhaal, een reputatie, een pakket van gedachtes en ideeën – als dat pakket maar krachtig en verbeeldingsrijk genoeg is. En dat je mag falen, dat schijnbare mislukkingen ook tot een meesterwerk kunnen leiden. Ader heeft een kunstwerk als een mythe geconstrueerd, waar toeschouwers eeuwig en vrij over kunnen fantaseren.

Zelf bedenk ik graag dat Ader het allemaal misschien wel perfect voor elkaar had. Dat hij ergens voor de kust van Ierland op een andere boot is gestapt, dat hij zich naar Amerika, Ierland of Barbados heeft laten vervoeren en daar een ander leven is begonnen – als garagehouder, als bootjesverhuurder of als strandtenteigenaar die in zijn vrije tijd af en toe een landschapje schildert. Een kunstenaar die vrij is. En wiens geest nog eeuwen over de aarde blijft zweven.


Hoe klinkt protest tegen Trump en Gaza-oorlog op North Sea Jazz? ‘Ik denk dat we steeds meer wilde jazz horen’

Trump zit in de gevangenis. „De beste president die we ooit hebben gehad. Het is ongelooflijk. Nu hebben ze me opgesloten.” Op de (nep)video is te zien hoe hij klaagt vanachter de tralies. Hij snapt niet hoe het kan, na alles wat hij heeft gedaan voor Amerika, voor de wereld. „Ik heb prachtig land in het Midden-Oosten vergaard, ik heb alle Arabieren laten verwijderen. Allemaal.” En nu hebben ze hem in Guantanamo Bay gegooid. „Can you believe it? Het is een schande. Ze spelen de hele dag salsamuziek en jazz. Verschrikkelijk, vreselijk. Ik bedoel, wie doet zoiets?’’

De Amsterdamse pianist Tony Roe (1979) integreerde deze AI-video van Trump, die in de toekomst speelt, eerder dit jaar in zijn show in het Bimhuis toen hij de Boy Edgarprijs ontving. Aan het einde van het fragment zegt Trump dat zijn vriend ‘Bibi’ (Netanyahu) in de cel naast hem zit. Die is ter dood veroordeeld en moet tot die tijd ook de hele dag naar jazz en salsa luisteren.

De video past in een traditie. Jazz is altijd verbonden geweest met verzet: tegen racisme en uitsluiting, voor burgerrechten. Hetzelfde geldt voor soul, blues en hiphop, verwante genres die komend weekend volop te horen zijn op North Sea Jazz Festival, waar ook Roe met zijn trio Tin Men and the Telephone speelt. Voorgaande edities traden bijvoorbeeld veel artiesten op die een soundtrack leverden voor de massale Black Lives Matter-protesten van 2020 en twee jaar geleden stond het Nederlands koloniaal verleden centraal, met ook een duidelijk geëngageerde boodschap.

Jazz is altijd verbonden geweest met verzet: tegen racisme en uitsluiting, voor burgerrechten

Op popfestivals als Glastonbury, Best Kept Secret en Down the Rabbit Hole klinkt dit jaar de pro-Palestijnse en anti-radicaal-rechtse boodschap steeds luider vanaf de podia. Muzikanten spreken zich uit, verschillende artiesten trokken zich ook terug van Zwarte Cross vanwege de banden tussen hedgefonds KKR en de staat Israël. De programmering van een aantal muzikanten op North Sea Jazz geeft aanleiding om ook daar statements te verwachten, maar in vergelijking met de pop lijkt het deze ronde toch wat stilletjes in de jazzscene. Of klinkt jazzverzet anders, kleurt het protest de dissonante noten?

Zeldzaam uitgesproken

De Amerikaanse dichteres en muzikant Aja Monet is een zeldzaam uitgesproken stem in de jazzscene. Volgens haar wordt het verzet onderschat. „Het protest is misschien minder zichtbaar in Europa dan tijdens Black Lives Matter, maar het is er wel. Je moet begrijpen dat we bij Trump een uitvergroting zien van iets wat zwarte muzikanten in Amerika altijd al hebben gevoeld. Ik ben altijd nerveus als ik de grens overga, omdat we in een politiestaat wonen. Onder Trump is de repressie absoluut toegenomen, maar het is niet nieuw. Hetzelfde geldt voor de steun aan de oorlog in Gaza. Die was er ook onder Biden.”

De Amerikaanse dichter en muzikant Aja Monet. Foto Fanny Chu

Zelf staat ze met haar poëzie in de traditie van spoken word-artiesten die muziek als vehikel voor hun geëngageerde woorden gebruiken. In haar nieuwe bundel Florida Water schrijft de zelfverklaarde ‘blues poet’ veel over migratie en protest. Ze is zeer actief bij manifestaties en burgerinitiatieven. „Maar ik wil mezelf geen activist noemen. Het is toch belachelijk dat je opeens een uitzondering bent zodra je je uitspreekt tegen onrecht. We moeten ons eerder afvragen waarom andere artiesten dat niet doen.” Ze weet dat sommige muzikanten stiller zijn omdat ze bang zijn om optredens te verliezen. „Veel mensen zijn progressief, totdat het om Palestina gaat.”

In Nederland merkt pianist Tony Roe ook terughoudendheid in de jazzscene. „Ik ben daar best wel teleurgesteld in. Zeker gezien de geschiedenis van jazz en de burgerrechtenbeweging vraag ik me af waarom jazzmusici zo stil zijn. Het verbaast me, want in de pop zie je veel meer uitgesproken artiesten.” Hij hoort van collega’s dat er soms financiële overwegingen zijn. „Dat snap ik niet. Ik vind het onbegrijpelijk dat je je druk maakt om het verlies van een paar volgers terwijl er in Gaza genocide plaatsvindt met goedkeuring van onze regering.”

Een van de weinigen die hij er, internationaal, wel over hoort is drummer Antonio Sanchez, die ook op het festival staat. De Mexicaanse Sanchez bekritiseert Trumps uitspraken over Latin Americans. Roe: „Je ziet dat Sanchez er op social media op aangesproken wordt. Alsof hij zich als muzikant niet met politiek mag bemoeien. Maar politici gebruiken hun podium voor zoveel lelijke dingen. Wij hebben ook een platform, ik vind dat je verplicht bent dat te gebruiken.”

Een mogelijke, niet ongegronde reden om stil te zijn, is angst. Roe weet dat muzikaal verzet consequenties kan hebben. Hij kon een tijdje niet optreden in Turkije omdat hij een liedje over Erdoğan had gemaakt. „Ik denk ook niet dat ik voorlopig in Amerika zal optreden. Ik heb Trump inmiddels zo vaak online belachelijk gemaakt… als ze dat gaan opzoeken, weet ik niet of ik er wel in mag.”

Ook Monet hoort angst om haar heen, omdat de repressie toeneemt zoals bij de No Kings-protesten in Amerikaanse steden de afgelopen maand, onder meer tegen uitzettingen van migranten. „Maar ik zie het zo: de regering grijpt naar steeds hardere maatregelen juist omdat het protest aanzwelt. Dit zijn stuiptrekkingen van een regime in het nauw. Artiesten en muziek kunnen helpen bij het aanvuren van dat protest. Daar betaal je een prijs voor, maar misschien is het niet erg als je een of twee optredens verliest.”

Wilde jazz

Jazz is misschien een wat onhandige vorm van protest, omdat het vaak instrumentaal is. Monet heeft als dichteres de beschikking over taal en Roe gebruikt video’s. Een van de meer geëngageerde projecten op North Sea Jazz is een herinterpretatie van drummer Terri Lyne Carrington van ‘We Insist’, het protestalbum van Max Roach uit 1960, ook een plaat die op vocalen leunt. Andere namen die in de programmering opvallen vanwege hun engagement zijn rapper BLK Odyssey en bijvoorbeeld de afrofuturistische band Mourning [A] BLKSTAR, die net als Monet de geschiedenis van de onderdrukking van zwarte Amerikanen koppelt aan het heden.

Jazzdrummer Terri Lyne Carrington (links) en zangeres Christie Dashiell. Foto Erik Bardin

„Misschien moeten we het jazzprotest meer in de noten zoeken”, zegt Roe. „Het lukt mij in elk geval nu niet om lieve, mooie liedjes te schrijven. Ik voel te veel frustratie. Ik denk ook wel dat we steeds meer wilde jazz horen. De klank verandert.”

Tijdens zijn show in het Bimhuis onderbrak Roe zijn concert voor een telefoontje van Wilders, of tenminste diens AI-kloon. Die noemde jazz ‘verschrikkelijke muziek’. „Het is chaotisch en past niet bij onze Nederlandse normen en waarden. Daarom kondig ik hierbij aan dat ik een motie zal indienen om jazz en andere vormen van geïmproviseerde muziek in dit land te verbieden. Jazz hoort thuis in gevangenissen en martelkampen.” Uiteindelijk vraagt AI-Wilders: „Willen we nou meer of minder noten?”. Daarna speelt Roe verder met zijn band. Op het scherm loopt een teller van het aantal noten mee, die schiet al snel in de duizenden. De notenteller stopt bij 17.492, het aantal gedode kinderen in Gaza tot dat moment.

Aja Monet: Zaterdag 17.45-18.45 in Murray; Tin Men & the Telephone: Zondag 15.30-16.45 in Missouri; Terri Lyne Carrington We Insist 2025!: Zaterdag 18.15-19.30 in Madeira; Antonio Sanchez/Bela Fleck/Edmar Castaneda: Zaterdag 20.15-21.30 in Hudson; Mourning [A] BlkSTAR: Zondag 17.30-18.45 in Congo; BLK Odyssy: Zaterdag 22.45-23.45 in Darling