Politiek en popcorn gaan in Polen opeens samen. Al wekenlang worden de debatten in de Sejm (Poolse Tweede Kamer) online door miljoenen mensen bekeken. Maandag konden Polen zelfs naar de bioscoop in Warschau om te zien hoe de poging van premier Mateusz Morawiecki, van de radicaal-rechtse PiS-partij, strandde om een nieuwe regering te vormen en oppositieleider Donald Tusk verkozen werd tot nieuwe premier van Polen.
De democratie leeft weer in Polen. En de kijkers raakten maandag niet verveeld. Voorzitter Szymon Holownia, die met zijn humoristische en strakke stijl doet denken aan de bekende Britse voormalig Speaker van het Lagerhuis John Bercow, gaf de kijkers voorafgaand aan het politieke spektakel het advies om „popcorn in te slaan, want er zal veel opwinding zijn”.
Zoals verwacht werd de tijdelijke regering van premier Morawiecki maandag weggestemd. Toch leidde het tot tranen: in de bioscoop, bij mensen thuis én op de publieke tribune bij Lech Walesa, de vakbondsleider van Solidariteit en eerste president van de Republiek Polen. In een land waar het vertrouwen in de politiek laag is, was voor iedereen de stemming tot op het laatste moment spannend.
Dinsdag volgde het exposé van Donald Tusk, waarna woensdag zijn regering naar alle waarschijnlijkheid officieel beëdigd wordt door president Andrzej Duda. Daardoor kan Tusk deze week nog afreizen naar de EU-top in Brussel. Daar wordt hij met open armen ontvangen, onder zijn eerdere Poolse premierschap (2007-2014) was de samenwerking tussen Duitsland, Frankrijk en Polen de motor van Europa. Nu is Polen in de Oekraïne-oorlog een belangrijke stem en zal Hongarije een bondgenoot in zijn anti-EU-geluid verliezen.
Vrije arbortuswetgeving
Makkelijk wordt het voor Tusk niet. Hij zal twee politieke oorlogen moeten voeren: één tegen PiS, die hem tijdens de verkiezingscampagne en de acht jaar dat ze aan de macht waren persoonlijk aanviel. Tusk werd uitgemaakt voor verrader, Brusselse handlanger, Duitse én Russische spion – retoriek die door miljoenen Polen is overgenomen. De verwachting is dat PiS deze lijn zal vasthouden en daarin misschien nog wel verder zal gaan.
De andere politieke oorlog is die in zijn eigen kabinet. Hij moet zijn verkiezingsbeloftes zo snel mogelijk waarmaken, want volgend voorjaar volgen lokale verkiezingen, daarna Europese verkiezingen en in 2025 cruciale presidentsverkiezingen. Maar ook moet hij zijn nieuwe regering bijeen houden, een mengelmoes van linkse partijen tot aan conservatieve-rechtse. Over veel zijn de partijen het eens, maar de vraag is of ze dat ook worden over vrijere abortuswetgeving en de scheiding tussen kerk en staat.
Lees ook
PiS oogst hoongelach bij onrealistische formatiepogingen in Polen
En dan zijn er nog de erfenissen van PiS, dat Polen in acht jaar op een vernuftige wijze steeds autocratischer heeft gemaakt en op sleutelposities partijloyalisten heeft aangesteld. De verwachting is dat de begroting niet op orde is en Tusk jaren nodig heeft om financieel puin te ruimen. De PiS-regering heeft voor miljarden euro’s aan wapencontracten afgesloten en deelde in de laatste weken honderden miljoenen euro’s uit aan bevriende stichtingen. Tientallen loyale rechters zijn op de valreep nog aangesteld.
Dan is er de aangetaste rechtsstaat, waardoor de Europese Unie 35 miljard euro bedoeld voor Polen heeft geblokkeerd. Zo zijn publieke media in Polen een spreekbuis van PiS, is er een partijpolitiek constitutioneel hof en tal van commissies die PiS-loyalisten aanstellen op cruciale overheidsfuncties – van theaters tot aan de nationale bank. Al die mensen zomaar ontslaan kan niet. Tusk zal de rechtsstaat moeten herstellen zonder de rechtsstaat te schenden.
Lees ook
Een nieuwe Poolse regering zal afbraakbeleid van PiS niet zomaar kunnen terugdraaien
Bovendien zit Tusk met nog een diepe splinter in zijn teen: president Duda. Een partijloyalist van PiS en officieel tot 2025 aan de macht. Duda heeft een vetorecht en heeft aangekondigd deze te zullen gaan gebruiken.
Boodschap van respect
Dinsdag in zijn exposé sprak Tusk de hele Sejm erop aan: iedereen is verantwoordelijk hier voor de stemming in het land, de verdeeldheid – ga met respect met elkaar om, was zijn boodschap. Maar dat bleek tevergeefs. Hij begon zijn verhaal met een afscheidsbrief van Piotr Szczesny, die zichzelf in 2017 in brand stak uit protest tegen de PiS-regering en aan zijn verwondingen overleed. Uit de PiS-bankjes klonk meteen: „Jank niet zo.” Toen Tusk later over abortuswetgeving begon, riep een politicus: „Kindermoordenaar.”
De vijandige toon in het door en door gepolariseerde Polen blijft voorlopig hetzelfde. Met maandag misschien wel als historisch dieptepunt. Na afloop van de vergadering waarin Tusk tot premier werd benoemd, bestormde PiS-leider Jaroslaw Kaczynski het katheder. Hij riep tegen Tusk: „Ik weet één ding – jij bent een Duitse agent.”
Leeslijst
