De oorlog tussen Israël en Hamas heeft een streep gehaald door de vastberaden inspanningen van drie Amerikaanse presidenten om de Amerikaanse middelen minder op het Midden-Oosten te richten. Meteen na de aanval van Hamas op 7 oktober kwam de Amerikaanse president Joe Biden snel in actie om Israël te steunen en de uitbreiding van vijandelijk geweld in te dammen. Maar het conflict is inmiddels in een helse impasse beland. De veiligheidseisen achter de oorlog zorgen voor brede steun onder de Israëlische bevolking, maar maanden van intensieve Israëlische operaties hebben Hamas niet kunnen uitschakelen en wel tienduizenden Palestijnse burgers het leven gekost en een humanitaire ramp in de Gazastrook bespoedigd. En naarmate de crisis zich uitbreidt, is de betrokkenheid van de VS in het Midden-Oosten ook weer gegroeid.
Nieuwe bemoeienis met het Midden-Oosten brengt voor Biden risico’s met zich mee, vooral vanwege zijn herverkiezingscampagne tegen zijn voorganger Donald Trump, wiens kritiek op de Amerikaanse oorlogen in Irak en Afghanistan in 2016 aansloeg bij kiezers en een impuls aan zijn presidentscampagne gaf. Maar de risico’s van terughoudendheid zijn nog groter. Eén regionale speler profiteert vooral van de aarzeling of terugtrekking van Washington: de Islamitische Republiek Iran. Het wespennest in het Midden-Oosten biedt Teheran zelfs kans op een doorbraak in de veertigjarige strategie om een van zijn belangrijkste regionale tegenstanders, Israël, te verzwakken – en om de Amerikaanse invloed in de regio drastisch terug te brengen.
Na de eigen islamitische revolutie van 1979 wilde het Iraanse bewind soortgelijke religieuze opstanden aanwakkeren en voor veel waarnemers lijkt dit misschien mislukt te zijn. De gangbare opvatting in Washington en elders was zelfs dat Iran gaandeweg bedwongen en zelfs geïsoleerd is. Maar dat was helemaal niet zo. Integendeel, Teheran ontwikkelde een weloverwogen strategie om bevriende milities te versterken en operaties in buurlanden te beïnvloeden.
Kansen in de chaos
Na 7 oktober is het strategische landschap in het Midden-Oosten grotendeels vormgegeven door Iran. Teheran ziet kansen in de chaos. De Iraanse leiders jagen de oorlog in Gaza aan en buiten deze uit om de status van hun bewind te verhogen, Israël te verzwakken en te delegitimeren, de Amerikaanse belangen te ondermijnen en de regionale orde verder in hun voordeel te modelleren. In feite verkeert de Islamitische Republiek nu in een betere positie dan ooit om het Midden-Oosten te overheersen.
Zonder tegenwicht zou de drastische uitbreiding van de Iraanse invloed rampzalig uitwerken voor Israël, de wijdere regio en de wereldeconomie. Om deze versterking van de Iraanse macht te verstoren, moet Biden dringend een duidelijke strategie formuleren die de Palestijnse burgers tegen de gevolgen van de Israëlische militaire operaties beschermt, de ondermijnende strategie van Iran pareert om zijn oorlogen uit te besteden en de slagkracht van Teherans handlangers verzwakt. Washington zal een lastig aantal stappen moeten zetten om deze doelen te bereiken en de Amerikanen hebben genoeg van de militaire, economische en menselijke tol van de verplichtingen van hun land in het Midden-Oosten. Maar geen enkele andere wereldmacht dan de VS heeft de militaire en diplomatieke slagkracht om de Iraanse ambities te dwarsbomen door de oplopende strijd tussen Israël en Hamas te beheersen en de meest verwoestende gevolgen op de lange termijn te beteugelen.
Sinds 7 oktober werden de vijandige activiteiten van de door Iran gesteunde milities tegen de Israëlische en Amerikaanse troepen in de regio snel opgevoerd. De Houthi’s, de gewapende groepering die met steun van Iran een groot deel van de bevolking van Jemen regeert, vielen schepen aan in de Rode Zee, waardoor in de eerste twee maanden van 2024 de doorvoer via het Suezkanaal met 50 procent is afgenomen.
Ook heeft Iran na 7 oktober expliciete stappen ondernomen om zijn diplomatieke profiel te verhogen. Enkele dagen na de aanval van Hamas belde de Iraanse president Ebrahim Raisi voor het eerst rechtstreeks met de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman en in november nam hij deel aan een regionale top in Riyad. Andere Iraanse functionarissen reisden de regio en landen daarbuiten af in een poging Iran als een betrouwbaar bemiddelaar te positioneren, ook al handhaaft het bewind zijn steun aan Hamas.
Beproefd draaiboek
Geen van deze ontwikkelingen voltrekt zich alleen omdat Iran nieuwe openingen in de onrust ziet en opportunistische stappen zet. Ze zijn de uitkomst van een beproefd draaiboek. Vanaf het begin van de Islamitische Republiek hebben de Iraanse leiders expansieve ambities gekoesterd. Sinds 1979 beschouwt het land chaos en onrust als een kans om zijn belangen en invloed te bevorderen.
Teheran heeft steeds de oplaaiende branden in zijn omgeving gebruikt om zijn positie te versterken. In de loop der tijd profiteerde het regime van de misstappen van Washington, zoals de Amerikaanse inval in Irak in 2003. Die oorlog, waardoor bij Iran 150.000 Amerikaanse militairen op de stoep stonden, pakte al snel in Teherans voordeel uit. De Iraakse dictator Saddam Hoessein, de meest wezenlijke bedreiging voor de Iraanse leiders, werd afgezet en zijn bewind werd vervangen door een zwakke staat geleid door misnoegde sjiieten met banden met Teheran.
Vanaf 2013 mobiliseerde de Iraanse Islamitische Revolutionaire Garde (IRGC), samen met zijn belangrijkste bondgenoot Hezbollah, brigades van Afghaanse en Pakistaanse sjiieten tot een grotere internationale sjiitische militie om het regime van Bashar al-Assad in Syrië te verdedigen. Uiteindelijk bouwde Teheran tijdens de Syrische burgeroorlog een doeltreffend bondgenootschap met Rusland op, dat uitgroeide tot een bredere strategische samenwerking nadat Poetin Oekraïne was binnengevallen.
Een belangrijk onderdeel van de Iraanse strategie is de opbouw van een ‘as van verzet’, een los netwerk van regionale milities met een eigen organisatiestructuur, overlappende belangen en banden met de Iraanse veiligheids- en religieuze instellingen. Volgens de grondlegger van de Islamitische Republiek, ayatollah Khomeiny, was het exporteren van de revolutie noodzakelijk voor haar voortbestaan, want als de theocratie „in een afgesloten omgeving” zou blijven, „stond haar een zekere nederlaag te wachten”. Vastbesloten om een bredere golf islamitische opstanden tegen seculiere regeringen in het Midden-Oosten te ontketenen, ontwikkelden Khomeiny en zijn volgelingen een infrastructuur die in de hele islamitische wereld de status quo omver zou moeten werpen.
De revolutionaire golf waarop Khomeiny hoopte, heeft zich nooit voltrokken. Maar de opkomst van militante groeperingen die de steun van de revolutionaire staat zochten pakte alsnog goed uit voor de Iraanse leiders . En de vroege investeringen van de Islamitische Republiek leverden een waardevol bezit op dat als model voor haar latere inspanningen heeft gediend: Hezbollah. Na de Israëlische inval in Libanon in 1982 begon de jonge Iraanse IRGC met de training en coördinatie van Hezbollah. Deze sjiitische gewapende groepering diende als voorbeeld voor de opbouw van militante groeperingen over het hele Midden-Oosten.
‘Het gras maaien’
Na de Amerikaanse inval in Irak probeerde Teheran zich in een regio in beroering steeds vollediger als machtsmakelaar te profileren. Israël voerde een vastberaden campagne om de Iraanse invloed af te zwakken door ‘het gras te maaien’ – door telkens weer de Iraanse posities in Syrië aan te vallen en daarmee de poging van de Islamitische Republiek te verstoren om een landbrug voor de bevoorrading van Hezbollah te creëren. Deze campagne boekte een aantal tactische successen, maar lijkt toch geen wezenlijke afschrikkende werking op Iran en zijn medestanders te hebben gehad.
Intussen probeerden de VS hun relatie met alternatieve machtscentra te versterken en door middel van nieuwe samenwerkingsverbanden Teheran een tegenwicht te bieden. Van de ‘dubbele indamming’ van president Bill Clinton (een poging om zowel Iran als Irak te isoleren en tegelijkertijd de Arabisch-Israëlische vredesopbouw te bevorderen) tot de ‘voorwaartse strategie voor vrijheid’ van president George W. Bush (gericht op de bevordering van democratisering in het Midden-Oosten), heeft Washington herhaaldelijk, maar met weinig resultaat geïnvesteerd in plannen bedoeld om het door Iran gesteunde gewelddadige extremisme uit de regio te verdrijven. In een toespraak van november 2023 ging de hoogste leider van Iran, Ali Khamenei, op deze pogingen in en zei smalend dat Washington „volledig had gefaald in zijn poging een ‘Nieuw Midden-Oosten’ te creëren”. Waaraan hij toevoegde: „Ja, de geopolitieke kaart van de regio ondergaat een fundamentele transformatie, alleen niet ten gunste van de VS, maar ten gunste van het verzetsfront.”
Voor 7 oktober had de regering-Biden ruimschoots tijd, energie en politiek kapitaal geïnvesteerd in een plan om de betrekkingen tussen Israël en Saoedi-Arabië te helpen normaliseren. Maar de oorlog tussen Israël en Hamas heeft deze toch al historisch ambitieuze onderneming duizelingwekkend veel ingewikkelder gemaakt. De gruwelijke aanval van Hamas heeft veel Israëliërs in en buiten de regering alleen maar gesterkt in de overtuiging dat Palestijnse soevereiniteit een onaanvaardbare bedreiging voor hun veiligheid vormt. Maar de Israëlische operaties in Gaza die volgden, leidden weer tot nieuwe Saoedische eisen om het Palestijnse leed te verzachten.
De combinatie van retoriek, diplomatie en terrorisme die Iran sinds 7 oktober behendig heeft ingezet, bevordert enkele van zijn oudste ideologische en strategische prioriteiten. De Iraanse leiders roepen op tot de vernietiging van Israël en de overwinning van de islamitische wereld op een Westen dat in hun ogen in verval is. De monumentale omvang van de verwoesting in Gaza heeft de anti-westerse en anti-Israëlische retoriek van Teheran nieuw leven ingeblazen. Deze retoriek heeft nu een nieuwe aantrekkingskracht op het regionale publiek dat verder geen sympathie voor een sjiitische theocratie had, en biedt Iran een gemakkelijke gelegenheid om zijn soennitische Arabische rivalen te schande te zetten. Ook ziet Teheran regionale assertiviteit als een kans om zich nog nauwer bij Rusland en China aan te sluiten. De belangen van die landen worden het meest gediend als Washington verstrikt blijft in een crisis in het Midden-Oosten die zijn reputatie schaadt en zijn militaire slagkracht aantast.
Vanuit Teheran gezien leidt de oorlog tussen Israël en Hamas alleen maar tot een versnelde verschuiving in het machtsevenwicht – van de Amerikaanse hegemonie naar een nieuwe regionale orde die Iran ten goede komt.
Risico’s voor de VS
Mede dankzij Bidens snelle inzet van Amerikaanse militaire middelen in de regio en zijn diplomatieke toenaderingen richting regionale sleutelspelers, is de bredere oorlog afgewend die Hamas misschien hoopte te veroorzaken. Door een reeks Amerikaanse aanvallen op door Iran gesteunde milities in Irak, Syrië en Jemen is Teherans bondgenoten duidelijk gemaakt dat zij een prijs zullen betalen als de agressie tegen Amerikanen aanhoudt. Al zal mettertijd wel het risico van Amerikaanse misrekeningen en overmoed toenemen. De Iraanse milities zijn van oudsher vasthoudend en flexibel, en de wapens waarover ze beschikken zijn vrij ruim voorhanden en goedkoop, vooral vergeleken bij de kosten van de Amerikaanse aanvallen om ze uit te schakelen.
In zekere zin heeft Iran nu een voordeel op de VS omdat het op korte termijn eigenlijk niets materieels hoeft te bereiken. De chaos als zodanig vormt een overwinning. Voor Amerikaans succes ligt de lat daarentegen hoog. Al blijven de VS hoe dan ook een onmisbare speler in de regio, ondanks hun dubieuze staat van dienst in de afgelopen decennia. Steun aan hun bondgenoten, met een subtiel evenwicht tussen inzet en terughoudendheid, vereist betrokkenheid. Verschillende Amerikaanse presidenten hoopten de rol van Amerika in het Midden-Oosten voor een schijntje te verkleinen – in Bidens geval om zich op de uitdaging van China en de groeiende Russische dreiging te richten. Maar Hamas en Iran hebben de Verenigde Staten er weer bijgesleept.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen in Foreign Affairs.
Lees ook
Israël doet kleinschalige tegenaanval en Iran lijkt af te zien van nieuwe wraak