Vlak voordat Hokwerda’s kind eind oktober in première ging, een verfilming van de gelijknamige roman van Oek de Jong uit 2002, las ik in het boek de passage waarin de hoofdpersoon op een schip in de Amsterdamse haven wordt verkracht. Ik vroeg me af of de filmmakers het anno 2024 zouden aandurven dit hoofdstuk zo te verfilmen. Lin wordt daarin door haar vriend Henri ’s nachts alleen gelaten in een hut met een Afrikaans bemanningslid, dat haar vervolgens insluit en te grazen neemt.
Nee dus. In de door Boudewijn Koole geschreven en geregisseerde filmbewerking is de verkrachting uit het oorspronkelijke boek sterk afgezwakt. Waar Lin in het boek de Senegalees letterlijk van zich afbeet, waarop hij haar met een kopstoot overmeestert en neukt, is het in de film een Brit die ongevraagd een vinger in Lins mond steekt en zegt van haar vriend Henri te hebben gehoord „hoe ze het lekker vindt”. Als Lin zijn actie ontdaan afbreekt, loopt de Brit weg en pakt zij simpelweg de sleutels (die hier voor het grijpen liggen) en vertrekt. In een nieuw verschenen druk van de roman is Abdou de Senegalees overigens vervangen voor Nikos de Griek.
De verkrachtingsscène uit het boek stond niet op zichzelf, maar illustreerde de neerwaartse spiraal in de sterk seksueel getinte, destructieve relatie van Lin met de onberekenbare Henri. Beiden zijn beschadigde kinderen van een gewelddadige vader die zich in elkaar herkennen en aan elkaar vastklampen. Hun behoefte aan liefde, die ze allebei niet goed weten te geven of ontvangen, ontaardt in manipulatie, jaloezie en uiteindelijk geweld.
Nogal wat ellende uit het boek blijft Lin in de film bespaard. Er is minder geweld, maar ook minder seks. In lijn met de tijdgeest hebben de filmmakers van Lin geen slachtoffer of lustobject willen maken. Seksscènes zijn vermeden. Hoe goedbedoeld ook, het is typerend voor de manier waarop in Nederland – en in Nederlandse films in het bijzonder – lastige situaties of ‘problemen’ nogal eens worden ‘opgelost’: door ze uit de weg te gaan, af te zwakken of weg te poetsen.
Opgekuist
Het boek gaat over hoe hardnekkig en ingesleten een destructieve vader-dochter-relatie is en hoe een miskend kind als Lin geneigd is die weer op te zoeken in volwassen relaties, omdat dat is wat ze kent. Een vicieuze cirkel die zich niet licht laat doorbreken. Maar het gewicht van een verleden dat ze al haar hele leven met zich meetorst maakt haar ook sterk. Omdat ze gewend is dat er voor haar noden geen oor is, is ze een vrouw van weinig woorden. Als Lins verhaal voor de film wordt opgekuist door het leed of de angst af te zwakken, ten faveure van de wens de tragische vrouw gelouterd of als overwinnaar uit de strijd te laten komen, wordt het ongehoorde verhaal over een miskend kind opnieuw geweld aan gedaan.
Lees ook
‘Hokwerda’s Kind’ verfilmd voor de huidige tijd: ‘Bij een verhaal over een jonge vrouw, moeten jonge vrouwen invloed hebben’
In september kwam een andere, Engelstalige boekverfilming uit: van Arthur Japins twintig jaar geleden verschenen roman Een schitterend gebrek. Het verhaal werd bewerkt door de Ierse tv-serie-schrijfster Ursula Rani Sarma, de film geregisseerd door Michiel van Erp. Het gaat over Lucia, de eerste en tragische liefde van de beroemde Italiaanse vrouwenverslinder Casanova. Ook in deze bewerking is de tragische vrouwelijke hoofdpersoon naar moderne maatstaven nadrukkelijk als een krachtige persoonlijkheid neergezet (wat ze in de roman ook al was), maar in vergelijking tot de romanversie hebben de filmmakers Casanova een stuk minder link gemaakt. In de film is hij eerder een brave pup dan een gewiekste versierder. Omdat de vertelling ook nog meer op plot en dialoog drijft dan op de oorspronkelijke zinnelijkheid, ontbreekt elke spanning tussen de twee.
‘De’ vrouw bestaat niet: mensen zijn vaten vol tegenstrijdigheden
Lijkt het maar zo, of zijn mannelijke filmmakers roomser dan de paus in het neerzetten van hun vrouwelijke filmpersonages? Dat gezwabber met ‘wenselijke’ karaktertrekken en verhoudingen levert voorspelbare, spanningsloze films op, met te weinig gelaagde, complexe vrouwelijke personages. ‘De’ vrouw bestaat immers niet: mensen zijn vaten vol tegenstrijdigheden. Aan filmmakers de schone taak ons te verrassen met levensechte, ongerijmde personages en nieuwe vergezichten. Niet het braaf bevestigen van een gewenste of modieuze moraal. Liever een steen door de ruit dan consensuspudding.
Paradoxaal genoeg worden vrouwelijke personages in pogingen ze niet-seksistisch te benaderen nog steeds seksistisch neergezet, want vaak exclusief vanuit hun vrouw-zijn. Ik word daar altijd een beetje moe van. Het is te vergelijken met allochtone personages die nog steeds vaak louter vanuit hun etnische achtergrond worden gedefinieerd: alsof ze alleen maar dát zijn. Uit angst om van vrouwelijke personages platte clichés te maken, gebeurt dat alsnog door ze in een nieuw voorgeschreven stramien te drukken. Het ene korset wordt voor het andere verruild, waarmee hen alweer hun eigenheid wordt ontnomen.
Het is waarschijnlijk een van de redenen waarom de knuppel die Halina Reijn in het hoenderhok gooit, met haar nieuwe Engelstalige speelfilm Babygirl (vanaf 2 januari in de bioscopen), zo verfrissend is en enthousiast werd ontvangen. Zij zet juist in op twee beladen aspecten: machtsverhoudingen en seksuele spanning. In Babygirl voert Reijn een oudere, machtige zakenvrouw (Nicole Kidman) op die graag seksueel wordt gedomineerd, in dit geval door een veel jongere, mannelijke stagiair (Harris Dickinson). Juist omdát er iets op het spel staat in hun verhouding gaat ze die aan. En juist omdát die film de dynamiek daarvan blootlegt en bekritiseert, is het een spannende, blikverruimende film.
Lees ook
Halina Reijn: ‘Ik heb mijn meest beestachtige fantasieën voor de film gebruikt’
Reijns vrouwelijke personage is dominant én onderdanig, onvoorspelbaar en ambigu, al naar gelang de situatie. Daarnaast worden er vragen gesteld naar de oorzaken van haar verschillende gezichten. Behalve in de nodige expliciete seksscènes wordt dat dynamische krachtenveld ook nog met veel humor opgediend. Regelmatig vallen de personages uit hun rol omdat ze zich even geen raad weten met de – voor hen nieuwe – situatie of zich opeens even bewust zijn van de absurditeit van de dierlijkheid van hun seksuele verlangens. Niks controle of veiligheid, maar chaos en spel. Kidman werd bij het filmfestival van Venetië bekroond als beste actrice en het toonaangevende Amerikaanse vakblad Variety riep Reijn uit tot een veelbelovend regisseur om in de gaten te houden.
Blootleggen
Fictie is bij uitstek een medium om dat wat in de werkelijkheid van alledag wordt verzwegen, ongezien blijft of niet gevoeld of gezegd mag worden, te verbeelden. Wat in een samenleving taboe is, wordt door machtsverhoudingen bepaald. Vandaar het belang om die bloot te leggen, in plaats van af te zwakken. Ook om de discussie over de verbeelding van al dan niet welgevallige personages te kunnen blijven voeren. Niet door die uit de weg te gaan met wensdenken of onwrikbare geloofsartikelen zoals nooit meer films willen zien met een verkrachtingsscène of vrouwen die vrijwillig worden gedomineerd. Maar door context en nuances steeds weer van geval tot geval in ogenschouw te nemen, in het grotere geheel van dat ene, unieke verhaal.
Tegen de verwachtingen ingaan is ook wat Julie zwijgt doet. Het is de debuutfilm (vanaf 6 februari te zien) van de Vlaamse regisseur Leonardo Van Dijl, die samen met actrice Ruth Becquart ook het scenario schreef. In vergelijking met het expliciete Babygirl is de karakterstudie Julie zwijgt een introverte film over een stille vechter die een innerlijke strijd voert.
In Julie zwijgt wordt een veelbelovende vijftienjarige tennisster onder druk gezet om te getuigen in een onderzoek naar haar geschorste trainer, die van seksueel misbruik wordt verdacht van een vorige pupil, nadat die zelfmoord heeft gepleegd. Aangezien Julie de huidige favoriet is, zijn alle ogen op haar gericht. Van Dijl geeft de ruimte aan de ambiguïteit die er zit in de weigering van Julie om daarover te spreken: ze laat zich voor niemands karretje spannen en negeert het haar opgelegde spreekverbod met haar trainer. Ze neemt haar tijd om te twijfelen voor ze een standpunt inneemt.
Het is een verrassend spannend stilzwijgen, dat de kijker een film lang uitnodigt om zich te verdiepen in Julies wereld, te bedenken wat er zich in haar hoofd afspeelt, wat er voor haar op het spel staat. Met haar weigering te spreken, haar weigering om een kamp te kiezen, vindt Julie een middel om het gegeven krachtenveld te doorbreken en zich op haar eigen eiland terug te trekken. Tijdelijk althans. Een tussenstap die de ruimte geeft om alle nuances en tegenstrijdige gevoelens in kaart te brengen.
Lees ook
Feministisch of niet feministisch? Wat willen vrouwen (en mannen) werkelijk?
