Daags voor Kerstmis werden in Brussel belangrijke besluiten genomen over migratie, budgetregels, en Oekraïne. Ondertussen is een verdrag om de EU-bevoegdheden te vergroten onderwerp van gesprek. De cruciale vraag is of deze ontwikkelingen op termijn goed zijn voor de Europese eenheid of dat ze juist steeds meer tegenkrachten losmaken die Europa dreigen te verdelen.
Het nieuws van vandaag is de Europese geschiedenis van morgen. En wie de hedendaagse Europese geschiedenis wil begrijpen, moet oud-Griekse tragedies kennen. Het succes van het naoorlogse Europese integratieproject kan ook tot teloorgang van Europese samenwerking leiden. De enige manier om dat zware Europese lot – het zware menselijke lot – te dragen, en mogelijk te overstijgen, is door de tragedie te omarmen.
In Griekse tragedies is elke daad en elk woord vol betekenis; Aeschylus, Sophocles en Euripides tonen een complexe werkelijkheid, waarin vooruitgang tegelijkertijd achteruitgang kan zijn, waarin oorlog en vrede tot elkaar leiden, waarin goed en kwaad in elkaar overgaan; maar ook een werkelijkheid waarin het van bloed doortrokken verval van de oude orde dwingt tot de creatie van een nieuwe orde.
Verzoening
Het overstijgen van het Europese lot stond centraal in het werk van de recent overleden historicus Mathieu Segers. Segers’ kracht was om Europese aangelegenheden te Verstehen: de capaciteit om ontwikkelingen te zien in hun grotere, complexere verbanden. Hij zocht naar de diepere beweegredenen, hoe de diepere krochten van de ziel de oppervlakte van de Europese integratie bepaalden, zoals de Frans-Duitse verzoening. Hij vond verrijkende inzichten in literatuur en filosofie, waaronder in de door hem geliefde Italiaanse roman De Tijgerkat.
In De Tijgerkat (1958) van Giuseppe Tomasi di Lampedusa stond centraal dat „alles moet veranderen wil alles hetzelfde blijven”. Lampedusa schetst een beeld van de verstilde oude Siciliaanse adel die spoedig tot een anachronisme zou verworden in het nieuwe Italië. De geest van de oude adel zou alleen kunnen voortleven als zij met overtuiging zou opgaan in de nieuwe elite van handelaren en carrièrepolitici. Het huwelijk van de verarmde adellijke Tancredi en de vermogende, maar volkse Angelica symboliseren de omhelzing van dit lot.
In 1963 omhelsden de Franse president Charles de Gaulle en Duitse bondskanselier Konrad Adenauer elkaar op het altaar van de gotische kathedraal van Reims. De kathedraal van Reims was sinds de middeleeuwen het spirituele centrum van de Franse monarchie. Met de Frans-Duitse verzoening kwam een einde aan de bloedvete die Europa sinds 1870 had verscheurd. Dankzij de omhelzing van De Gaulle en Adenauer kon Europa haar lot overstijgen, maar niet zonder een prijs te betalen.
De Frans-Duitse verzoening vereiste De Gaulles verzoening met het supranationale, technisch-juridische model voor de Europese integratie van Jean Monnet, een van de grondleggers van wat uiteindelijk de Europese Unie zou worden. De Europese economische eenwording verankerde het naoorlogse West-Duitsland namelijk in de West-Europese orde. De Gaulle, doordrongen van een tragisch voorgevoel, vreesde dat Monnets Europese supranationale benadering de Europese beschaving bedreigde.
Voor De Gaulle vormde zijn verzoening met Jean Monnet daarom een grotere worsteling dan de Frans-Duitse verzoening. De Gaulle zag in Monnets Europese eenwordingsmodel een oncontroleerbare machine die Europa zou veramerikaniseren: aan marktwerking en massaconsumptie zou Europa ten onder gaan.
De Gaulle en Monnet verhielden zich tot elkaar zoals het oude en het nieuwe in De Tijgerkat. Nieuwe spelers veroverden de wereld met snel geld en juridische constructies, dingen die beneden de waardigheid waren van de oude generatie: die bezag het heden door een bril van eeuwen en eeuwen, en waardeerde het spirituele en immateriële meer dan het tastbare en het meetbare.
Cyrus Sulzberger, de toonaangevende journalist van The New York Times, gaf zijn memoires uit 1973 de veelzeggende titel An Age of Mediocrity. Reuzen waren de leiders die de Tweede Wereldoorlog vanuit grote verantwoordelijkheid hadden beleefd: Churchill, Eisenhower, De Gaulle, en Adenauer zagen verder en wisten de tragedie te overstijgen. In hun voetstappen vond Sulzberger „techneuten, competente, maar oninspirerende lui”.
Onpersoonlijke kantoren
Europese integratie schreed voort. Europese hoofdsteden focusten op ‘beleid’. Politici mochten ‘op de winkel passen’. Het steeds complexere Europese systeem vereiste management; datahonger en informatiestromen verdrongen het Verstehen. Samen met het verdwijnen van Europa’s reuzen erodeerden ook de kennis en het begrip van Europa’s tragische geschiedenis.
Een nieuwe Europese elite met een nieuwe cultuur ontstond. Overheidsdienaren verhuisden van monumentale panden, gegrond in historie, naar onpersoonlijke kantoren van glas, staal en beton. Door de strakke lijnen van modernistische architectuur en uniforme flexwerkruimtes werden de kronkelige banden met het tragische verleden verder doorbroken. Digitalisering, vergroening, en efficiëntieslagen van procesmanagement leken het culturele en historische Verstehen van Europa irrelevant te maken.
Lees ook
Europa doet alsof het voor democratie vecht
De balans tussen De Gaulles Europese beschaving en Monnets Europese technocratie is zoek. Anti-EU-partijen winnen verkiezingen en stijgen in de peilingen. De kiezer keert zich tegen technocratie en middelmatigheid, niet tegen vrede, welvaart en veiligheid.
Het Europa dat van zichzelf vervreemd raakt, dat het eigen lot niet meer herkent en dit niet meer weet te omarmen, raakt in het eigen lot verstrikt. Mathieu Segers’ werk hielp ons de diepere lagen, de geest van de Europese integratie te zien en te doorgronden. Willen Den Haag en Europa niet verstrikt raken in het eigen lot, moeten ze weer leren Verstehen.
