Niet vitaal, on-dood; Rutte IV leeft in een schemerzone

Dood en levend tegelijk, de toestand waarin Rutte IV verzeild is geraakt deed deze week denken aan het beroemde gedachtenexperiment van de Oostenrijkse fysicus Erwin Schrödinger. Een kat zit een uur lang in een doos met daarin een buisje radioactieve stof. Of een deeltje van die stof vervalt, en als gevolg daarvan een hamertje in de doos een flesje gif stuk slaat en de kat doodt, hangt af van toeval. Na een uur mag de doos weer worden geopend. Dan pas weet je: de kat leeft óf leeft niet. Maar tijdens dat uur wachten verkeert de onzichtbare kat in twee toestanden tegelijk, betoogde Schrödinger: dood en levend.

In de coalitie van Rutte IV staan CDA en D66 lijnrecht tegenover elkaar over stikstof. Maar die kwestie is geparkeerd. Dus kan het kabinet voorlopig door tot het CDA om heronderhandeling van het stikstofbeleid vraagt. Zodra dat gebeurt, hangt haar politieke leven weer aan een zijden draadje.

Tijdens het Kamerdebat over de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen zinspeelde PVV-leider Geert Wilders woensdag op een naderende kabinetsval. Hij zag een regeringsploeg „in vergaande staat van ontbinding”, zei hij. De openlijke onenigheid over stikstof, die zichtbaar maakte dat er niet langer eenheid van kabinetsbeleid is, zorgt dat Rutte IV het vertrouwen van het grootste deel van de oppositie heeft verspeeld. Zelfs GroenLinks en PvdA, partijen die vaak constructief met het kabinet samenwerken en van belang zijn voor steun in de nieuwe Eerste Kamer, zegden met een motie van wantrouwen hun vertrouwen in het kabinet op. GroenLinks-leider Jesse Klaver hekelde Rutte’s politiek van „doorschuiven en weglachen”, Attje Kuiken (PvdA) ziet een kabinet dat het presteert „om elk probleem te vergroten in plaats van op te lossen”.

Lees ook: Vrijwel gehele oppositie zegt na marathondebat vertrouwen op in kabinet

‘Overheid die levert’

Rutte IV werd in 2022 niet uit liefde geboren. Na een formatie van negen maanden na de Kamerverkiezingen van maart 2021, een record, gingen de vier partijen toch maar weer samen door. Desondanks waren de beloften in het coalitieakkoord van eind 2021 groot. Omdat Rutte III – ook bestaande uit VVD, D66, CDA en ChristenUnie – moest aftreden vanwege het toeslagenschandaal, wilden dezelfde vier partijen het roer omgooien. Het kabinet zou werken aan „een overheid die betrouwbaar is en levert […] en op die manier het vertrouwen herstelt”. Op grote dossiers als klimaat, stikstof en woningbouw werden scherpe, ambitieuze doelstellingen geformuleerd. De coalitiepartijen zouden laten zien dat het politieke midden toch weer verantwoordelijkheid neemt én resultaten boekt.

Bijna anderhalf jaar later is weinig over van het „nieuwe elan” dat Rutte beloofde. De hersteloperatie voor de slachtoffers van het toeslagenschandaal gaat tergend langzaam, de klimaatmaatregelen blijven achter bij de ambities, de zoektocht naar voldoende opvangplekken voor asielzoekers verloopt moeizaam. Na de daverende overwinning van de BoerBurgerBeweging bij de Provinciale Statenverkiezingen heeft Rutte IV er een existentieel probleem bij: de coalitiepartijen zijn het niet langer eens over het doel om de stikstofuitstoot in 2030 te halveren. Het CDA wil over dat jaartal heronderhandelen, maar pas wanneer de provinciale formaties klaar zijn en er een landbouwakkoord ligt.

Maandenlange onduidelijkheid over het stikstofbeleid dreigt. Rutte probeerde de Kamer nog wijs te maken dat je gepauzeerd beleid alsnog kunt „versnellen”. Maar waar de premier met zijn eigen logica en verbale lenigheid in het verleden het parlement vaak genoeg wist af te bluffen, lukte dat dit keer niet. De oppositie gelooft hem simpelweg niet meer.

Problemen klein maken

Rutte probeerde de problemen in zijn kabinet klein te maken. Van een crisis wil hij niet weten, het was hooguit „ongebruikelijk” dat het CDA het regeringsbeleid niet langer voluit ondersteunt. De premier refereerde aan de heronderhandelingen tussen VVD en PvdA tijdens Rutte II over de inkomensafhankelijke zorgpremie en de strafbaarstelling van illegaliteit. Dat waren gevoelige kwesties, maar geen beleidsbepalende thema’s zoals stikstof, waarmee tientallen miljarden zijn gemoeid.

De polarisatieparadox: wie niet voor compromissen durft te staan veroorzaakt juist méér polarisatie

De premier moest donderdag na de ministerraad toegeven dat zijn kabinet „matig” presteert. Rutte blijft herhalen dat er ook dingen wél goed gaan, zoals het fors verhogen van de investeringen in defensie vanwege de oorlog in Oekraïne en de maatregelen die het kabinet nam om de gevolgen van de gestegen energieprijzen te dempen. Rutte heeft gelijk dat het kabinet daarin snel handelde, maar dit waren ook politiek weinig omstreden zaken die snel geregeld konden worden. Op dossiers waar wél scherpe keuzes en daadkracht nodig zijn, zoals stikstof en toeslagen, presteert Rutte IV juist niet.

‘Zo nodig out-of-the-box denken’

Illustratief hiervoor was de Kamerbrief die het kabinet vorige week vrijdag stuurde. Die kwam pas overleg verspreid over drie dagen, door maar liefst acht bewindslieden, inclusief Rutte en de drie vicepremiers, op Rutte’s ministerie om de uitslag van de verkiezingen te duiden.

Het leidde tot een brief van vier A4’tjes waarin naast een samenvatting van recent verschenen adviesrapporten over kloven in de samenleving, vooral vage beloften staan. Zo staat er dat het kabinet de hersteloperatie rond de toeslagen wil versnellen door „zo nodig out-of-the-box te denken”. Een nietszeggende tekst zonder concrete verbeterpunten.

Rutte zei donderdag dat het kabinet niet in een paar weken de problemen van Nederland kan oplossen. Het miskent dat veel dossiers al jaren op een oplossing wachten . Het toeslagenschandaal speelt sinds 2017, Groningers wachten al jaren op de versterking van hun huis of de inlossing van de ‘ereschuld’ richting de provincie vanwege de aardbevingsschade. De stikstofcrisis gijzelt het land sinds de verstrekkende uitspraak van de Raad van State in 2019, waardoor ook bouwprojecten stil zijn komen te liggen. Het vorige en huidige kabinet hebben jaren over stikstof gepraat, en creatief gerekend, maar nog amper beleid gevoerd dat stikstof reduceert.

2030, 2028, 2025

Johan Remkes, de meest gevraagde probleemoplosser van het Binnenhof, leek vorig jaar na vakkundig polderen met politiek én boeren de werkbare oplossing te hebben gevonden. 2030 was al niet meer „heilig”, zoals het CDA wilde, in 2025 en 2028 zou gemeten worden of het jaartal voor een gebied haalbaar is. Dat het CDA dit zwaarbevochten compromis nu verwerpt, roept bij coalitiepartners de vraag op of de partij nog wel die betrouwbare bestuurderspartij is.

Volt-fractievoorzitter Laurens Dassen verklaarde de coalitieproblemen deze week met de „polarisatieparadox”. Hij ziet een kabinet dat niet meer voor politieke compromissen durft te staan en echte keuzes vooruit schuift, wat weer tot onvrede leidt. „Gevolg: meer polarisatie door de politiek van stilstand, in plaats van minder.”

De paradox van Dassen sluit mooi aan bij het rijtje van maar liefst elf „dieperliggende paradoxale patronen” die hoogleraren onder leiding van emeritus hoogleraar parlementaire geschiedenis Carla van Baalen formuleerden in hun onlangs verschenen evaluatie van de kabinetsformatie van 2021 en 2022. Van Baalen zag bijvoorbeeld dat ook de „contextparadox” de politiek verlamt. „De politieke context werd door politici als ‘excuus’ gebruikt om de moeizame voortgang te verklaren, terwijl ze die soms zelf (mede) hadden gecreëerd.”

De volgende testcase op dit vlak wacht binnen een paar weken, als het kabinet moet besluiten over extra klimaatmaatregelen uit het ambtelijk rapport Scherpe doelen, scherpe keuzes. Om de ambitie van 60 procent minder CO₂-uitstoot in 2030 te halen is volgens de onderzoekers „vergaand”, minder vrijblijvend klimaatbeleid nodig en het inkrimpen van de veestapel „onvermijdelijk”. „No pain, no gain”, schrijven ze.

Is Rutte IV nog tot dit soort fundamentele keuzes in staat? Deze Goede Vrijdag waren de bewindslieden traditiegetrouw op verschillende plekken in het land te gast bij uitvoeringen van de Matthäus-Passion. Niet vaak leek inspiratie voor een politieke wederopstanding zo hard nodig.

Weekend 24-25 Lessen uit Laarbeek voor Den Haag.