Onder Nederlanders is ruime steun voor het verhogen van de defensie-uitgaven naar de nieuwe NAVO-norm. Als die hogere defensie-uitgaven ten koste gaan van binnenlandse investeringen neemt die steun overigens behoorlijk af, blijkt uit kiezersonderzoek van Ipsos I&O aan de vooravond van de NAVO-top in Den Haag. „Een brede groep kiezers van links tot rechts steunt hogere uitgaven, maar als het concreet ten koste gaat van andere beleidsterreinen wordt het beeld diffuser”, zegt Maartje van de Koppel, onderzoeker bij Ipsos I&O.
Ruim 42 procent steunt het principe dat Nederland 5 procent van het bruto binnenlands product aan defensie gaat uitgeven, een afspraak die de komende dagen op de NAVO-top officieel wordt vastgelegd. 19 procent van de kiezers steunt de norm niet. De verhoudingen verschuiven flink als Nederlanders wordt voorgelegd dat er door de hogere defensie-uitgaven „minder geld is voor binnenlandse problemen als wonen, zorg of asielopvang”. Dan steunt nog maar 31 procent de stelling en is de groep expliciete tegenstanders met 33 procent zelfs iets groter.
In de komende verkiezingscampagne wordt de vraag hoe de hogere defensie-uitgaven betaald moeten worden waarschijnlijk een belangrijk discussiepunt. Linkse partijen zoals GroenLinks-PvdA hebben expliciet gezegd dat er geen bezuinigingen op de zorg of sociale zekerheid mogen komen en dat Nederland desnoods geld moet lenen of het begrotingstekort moet laten oplopen. Rechtse partijen zijn daar juist fel op tegen en sluiten bezuinigingen niet uit.
Defensie staat in de lijst van inhoudelijke thema’s nu op de vierde plek, nog wel ruim achter de binnenlandse onderwerpen wonen, zorg en asiel/migratie
Veel kiezers maken nog een belangrijk voorbehoud bij de hogere defensie-uitgaven. Zo vindt vier op de tien ondervraagden dat Nederland alleen maar moet investeren „als alle andere NAVO-landen dat ook doen”. Ook is er weinig steun voor de stelling dat Nederland als het om defensie en internationale veiligheid gaat een „voortrekkersrol” moet spelen binnen Europa. De resultaten brengen volgens Van de Koppel „meer nuance in het denken over de defensie-uitgaven”. „Mensen steunen het principe van de norm, maar zijn ook voorzichtig en hebben niet de ambitie om enorm voorop te gaan lopen.”
Belangrijk thema
Defensie gaat naar verwachting een veel groter campagnethema worden dan bij eerdere verkiezingen. Bijna 20 procent van de kiezers noemt defensie nu een belangrijk thema waar de politiek aandacht aan moet besteden, terwijl dit bij de vorige verkiezingen in 2023 nog maar voor 5 procent van de kiezers gold. En bij eerdere verkiezingen was defensie zelfs helemaal geen thema. Het toegenomen belang voor kiezers is volgens Van de Koppel te verklaren door de grote geopolitieke onrust in de wereld. „In 2023 was de oorlog in Oekraïne al wel bezig, maar die is alleen maar verder geëscaleerd en de oorlogen in het Midden-Oosten zijn daar nog bijkomen”, zegt Van de Koppel.
Defensie staat in de lijst van inhoudelijke thema’s nu op de vierde plek, nog wel ruim achter de binnenlandse onderwerpen wonen, zorg en asiel/migratie. De problemen op de woningmarkt zijn voor bijna de helft van de kiezers belangrijk, defensie dus voor een op de vijf. „Dat is best nog een groot verschil”, aldus Van de Keppel.
Als de campagne straks daadwerkelijk veel over defensie en internationale veiligheid gaat, kan vooral de VVD daarvan profiteren. Uit het Ipsos I&O-onderzoek blijkt dat de liberalen ‘issue owner’ zijn op dit moment, wat betekent dat kiezers de VVD zien als partij met de beste oplossingen hiervoor. Op het VVD-congres eerder deze maand ging het in campagnefilmpjes en in de speech van partijleider Dilan Yesilgöz al opvallend veel over economie en defensie, en veel minder over asiel/migratie, waar juist de PVV issue owner is.
Van alle partijleiders scoort Yesilgöz ook het beste als het gaat om leiderschap op defensie en veiligheid: 27 procent van de kiezers vertrouwt haar op dit onderwerp. Op kleine afstand van Yesilgöz volgen CDA-leider Henri Bontenbal (22 procent) en GroenLinks-PvdA-voorman Frans Timmermans (20 procent).
Lees ook
Pas ná de NAVO-top in Nederland wordt het echt spannend
Recentelijk verscheen van twee bekende wandelboekenauteurs bij KNNV Uitgeverij een wandelgids rond een aantrekkelijk thema: beken. Om precies te zijn de beken die stromen op en rond de Veluwe. Wij worden altijd blij van beken: niet alleen is het kabbelende water zowel visueel als auditief bijzonder prettig, ook trekt zo’n breed of smal stroompje dwars door bos of velden veel extra vogels, dieren en zeldzame planten. Met de beken van Limburg en het oosten van het land waren we inmiddels redelijk bekend, met die rond de Veluwe een stuk minder. We wisten in elk geval niet dat het er zovéél waren.
Dit aantrekkelijk uitgevoerde boek doet je anders naar beken kijken. Niet alleen vanwege de zeventien wandelingen die grotendeels langs beken en aftakkingen daarvan leiden, en die je allemáál wel zou willen lopen, maar ook door de uitvoerige informatie. Na elke routebeschrijving komen deskundigen aan het woord over de beek en het omliggende landschap, van historie tot de actuele situatie zoals toenemend droogtegevaar. Wie zin heeft zich er eens goed in te verdiepen, kan met dit boek in elk geval zijn hart ophalen.
De eerste beekwandeling (11 kilometer) wordt die bij Hierden: helemaal bovenin, waar de Veluwe voor je gevoel eigenlijk al geen Veluwe meer is. Maar dat is nadrukkelijk wél zo, stellen de auteurs: ook dit ‘platte’ stukje hoort erbij. Hier stromen de beken vanuit de relatief bescheiden hoogten van de Veluwe uiteindelijk het Veluwemeer in. De route volgt het sluitstuk van een 27 kilometer lange kronkelende beek, met een verval van 27 meter. Al snel laten we het dorpje Hierden achter ons en lopen over een klinkerweg naar het meer, waar het in alle vroegte al stikt van de leuke vogels – roodborsttapuiten, puttertjes, een kleine zilverreiger, blauwborst, Cetti’s Zanger. Een vogelonderzoeker ter plekke vertelt dat hij hier met regelmaat de zeearend en visarend ziet. Vlakbij staat een uitkijktoren die je over de rietkraag heen laat kijken – honderden smienten en kuifeenden dobberen op het meer. Daarna lopen we eindelijk langs de beek en volgen we stroomopwaarts zijn kronkelende loop, met overal helder water. Heerlijk dat je hier werkelijk niemand tegenkomt – alleen de uitbundig zingende vogels begeleiden ons op dit fraaie stukje, waar vijf reeën rustig staan te grazen en de hazen over elkaar heen buitelen op de natuurlijk ogende graslanden met lekker rommelige bermen. Allengs wordt de begroeiing wat dichter, worden de bomen hoger – om uiteindelijk nog een paar ‘echte’ stukjes bos mee te pikken, inclusief een fraai beukendeel. Zonder verkeerd te lopen eindigen we weer bij de kerk van Hierden, al moet gezegd dat de routebeschrijving (fotografeer de pagina’s met je telefoon, het boek is te dik om in de hand te houden) hier en daar iets duidelijker had gekund – een paar keer twijfelden we even welk pad in te slaan.
Ditzelfde euvel manifesteerde zich nog wat meer tijdens wandeling twee (12 kilometer): bij de Leuvenumse beken, een fraai bosgebied met kronkelende beekjes. Het hielp niet dat enkele paden inmiddels waren afgesloten, ook was de routebeschrijving niet accuraat genoeg – wij liepen driemaal verkeerd, waardoor we het laatste rondje van de wandeling maar lieten zitten. In het boek helaas geen QR-codes naar gratis gps-tracks (zoals tegenwoordig gebruikelijk is); wel kun je die los kopen (€ 2,49) via Wandelzoekpagina.nl (jaarabonnement € 13,49). Maar ja, om nou nog eens te moeten betalen als je ook al een boek van bijna 28 euro hebt aangeschaft. Daarom is het extra jammer dat het in het boek afgedrukte kaartje net te klein is om goed te kunnen zien welk paadje je nou precies moet nemen.
Vogels en vergezichten in minder bekend Limburg
Bij Limburg denk je misschien automatisch aan het uiterste zuidpuntje, dat unieke stukje ‘buitenland’ waar je geniet van de heuvels en vlaai bij de koffie. Maar Limburg is een heel stuk groter dan dat, en kent diverse fraaie gebieden die het verdienen ontdekt te worden. Fijn dat uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig een gids uitbracht van dat ándere Limburg: Lopen door landelijk Limburg, geschreven door hun sterauteur Rob Wolfs (die ook al meewerkte aan het hiervoor beschreven boek). Het Leudal, ten noordwesten van Roermond, is daarvan zonder twijfel een van de betoverendste plekjes: wie hier op een rustig moment gaat lopen zal een diep geluk ervaren bij het zien van zoveel schoonheid. Omhoog en omlaag gaat het, met onder je een kronkelende beek die je eerder in een ver buitenland zou verwachten. Het vogelconcert op deze vroege zondagochtend is fenomenaal. We horen de middelste en kleine bonte specht, de grote lijster, raaf en wielewaal, om maar een paar excellente soorten te noemen. En genieten tweemaal van een grote gele kwikstaart, hippend in en naast het meanderende stroompje vol keien, die zich optimaal thuis voelt in een ‘buitenlands’ watertje als dit. Dat ook de bever zich hier graag ophoudt, bewijzen niet alleen de vele rond afgeknaagde boomstammen en dammen in het water, we zien ook de ingang van een burcht. En de hele beek lang maak je kans op de felblauwe flits van de ijsvogel. Slechts éénmaal twijfelen we, maar dankzij de gps (hier wel gratis) lopen we 13 kilometer lang uiteindelijk geen meter verkeerd.
Wandeling twee (12 kilometer) voert naar het Rijk van Nijmegen, met onder meer het Zevendal. Het lijkt soms wel of we toch in Zuid-Limburg lopen, want reken maar dat je hier moet klimmen. Het gebied telt meerdere ‘bergen’ die je via soms steile hellingen op en ook weer af moet – een uitstekende oefening voor de bergvakantie deze zomer. De Mookerheide biedt fijne vergezichten en vanaf de 80 meter hoge Kiekberg word je getrakteerd op uitzichten naar Groesbeek en Duitsland. Een deel van de route is officieel stiltegebied, maar ook daarbuiten is het genieten van een heerlijke rust.
In het voorwoord lazen we dat de auteur wilde afrekenen met het vooroordeel dat Noord- en Midden-Limburg slechts gebieden zijn waar je doorheen moet rijden om in Zuid-Limburg te komen. Wat ons betreft is hij daar met dit boek zeer goed in geslaagd.
Enkel het geluid van vogels
Voor wie van stilte houdt én natuur is wandelen een van de fijnste tijdverdrijven. Helemaal mooi wordt het als die natuur relatief weinig bezocht wordt door andere liefhebbers en je die stilte ook écht kunt ervaren – wat in ons land niet vanzelfsprekend is. Hoe fijn is het dan dat in de Roots-serie recentelijk de bundel De mooiste stiltewandelingen van Nederland verscheen. De makers selecteerden zestien wandelingen in natuurgebieden die ofwel onderdeel zijn van een officieel stiltegebied ofwel in een heel stil gebied liggen, zoals het Springendal in Overijssel. Uit het voorwoord: „Door te wandelen wordt de drukte die je ervaart – gedachten, onrust, stress – vanzelf minder. Na iedere stap voel je je weer iets lichter en leger. En hoe stiller je wordt, hoe meer je hoort. Het zingen van een roodborst, het kraken van een eeuwenoude eik, het zachte gekabbel van een beekje dat je passeert.”
In Drenthe ligt het Dwingelderveld, in het boek getypeerd als ‘Afrika in Drenthe’. Een uitstekende keuze om deze wandeling (14,3 kilometer, eenvoudig in te korten tot 9,7) op te nemen: wij lopen hier op zondagochtend (oké, wel heel vroeg) en komen vrijwel niemand tegen. Af en toe staan we stil met gespitste oren omdat we een vogelgeluid niet direct kunnen thuisbrengen, verder is het volmaakt stil. Wat een heerlijk gebied, met heidevlaktes zo ver je kunt kijken, maar wel met meer stukjes bos en fijne bomenpartijen dan bijvoorbeeld het bekendere, hier niet zo ver vandaan gelegen Fochteloërveen. De wandeling is ook afwisselend – we passeren diverse vennen en beekjes, lopen langs kromme oude bomen en constateren opgetogen dat de route ons ook voert langs plekken net buiten het Dwingelderveld, waar vermoedelijk écht vrijwel nooit iemand komt – behalve de bezitter van dit boek. En op precies zo’n onbekend plekje genieten wij van maar liefst acht appelvinken, terwijl diep weggedoken tussen de takken de geelgors roept.
Een totaal ander soort wandeling qua landschap is die in het Amerongse Bos op de Utrechtse Heuvelrug, gelegen in het zuidelijke deel van dit na de Veluwe grootste aaneengesloten natuurgebied. Hier tref je vele enorme stuwwallen, 150.000 jaar geleden ontstaan door oprukkende ijslagen. De route (9,7 kilometer) voert onder meer langs de Amerongse Berg, tevens het hoogste punt van de Utrechtse Heuvelrug, plus fraaie uitzichtpunten. De vegetatie is fijn afwisselend: we passeren zowel loof- als naaldbomen, heidevelden en donkere delen vol prachtige varens.
Deze wandeling is ook weer perfect beschreven, met fantastisch duidelijke kaart. Dit boek doet wat het belooft. De makers kozen in dit bekende en drukbezochte gebied bewust voor stillere paden – zelfs op deze zonnige zondag komen we hele stukken niemand tegen. Een boek waarvan je alle wandelingen een keer gelopen wilt hebben.
Dilan Yeşilgöz blijft lijsttrekker van de VVD bij de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober. Dat maakte het partijbestuur maandag bekend. Tot zondagavond konden kandidaten zich melden bij het bestuur, maar huidig politiek leider Yeşilgöz is de enige kandidaat.
Partijvoorzitter Eric Wetzels noemt Yeşilgöz bij de bekendmaking „een leider die weet wat er nu nodig is om Nederland vrijer, veiliger en welvarender te maken”. Het bestuur heeft „het grootste vertrouwen dat Nederland voor het verhaal én de daden van Dilan en de VVD zal kiezen”. aldus Wetzels. Op 6 september stelt de VVD op haar congres het verkiezingsprogramma vast.
Yeşilgöz is sinds augustus 2023 de politiek leider van de VVD. Bij de verkiezingen van november dat jaar was ze voor het eerst lijsttrekker. Ze viel op, omdat ze tijdens de campagne samenwerking met de PVV niet uitsloot en na de verkiezingen inderdaad met de radicaal-rechtse partij van Geert Wilders ging regeren.
Daarmee brak ze met de lijn van haar voorganger Mark Rutte, die na de val van het kabinet-Rutte I met gedoogsteun van de PVV de deur naar samenwerking met die partij jarenlang dichthield. Nadat een in haar woorden „ongelooflijk onbetrouwbare” Wilders het kabinet-Schoof begin juni liet vallen, sloot ook Yeşilgöz een nieuwe samenwerking met de PVV uit.
Lees ook
Door de PVV uit te sluiten en GroenLinks-PvdA af te wijzen zet Yesilgöz zich klem
NAVO-secretaris-generaal Mark Rutte was in z’n element. Tijdens een persconferentie voorafgaand aan de NAVO-top in Den Haag, sprak hij maandag uitdrukkelijk steun uit voor Oekraïne, hekelde Rusland en sprak klare taal over de Amerikaanse aanval op de nucleaire installaties van Iran. „De bondgenoten zijn het al heel lang eens dat Iran niet de beschikking mag krijgen over een nucleair wapen.”
Rutte bracht daarmee een paar eigen accenten aan. De VS hadden in aanloop naar de top te kennen gegeven dat niet te veel nadruk mocht worden gelegd op steun voor Oekraïne en dat Rusland niet als vijand zou worden omschreven in de slotverklaring. Rutte was echter duidelijk: „De aanvallen op burgers, op steden en op gemeenschappen in Oekraïne die geen militair doel dienen, vind ik weerzinwekkend. We houden Rusland volledig verantwoordelijk. Het is tegen internationale regels.”
Rutte was het ‘fundamenteel niet eens’ met de suggestie dat de Amerikaanse aanval op Iran strijdig was met het internationale recht
Ondanks de stevige taal kon Rutte niet verhullen dat het moeilijk is alle NAVO-landen op één lijn te houden. Onder leiding van Donald Trump gaan de VS, het belangrijkste NAVO-lid, graag hunnaming eigen gang. En ook bondgenoot Spanje tornde aan de consensus waar Rutte maandenlang naar heeft gestreefd. Eind vorige week stuurde de Spaanse premier Pedro Sánchez een brief waarin hij zich keerde tegen de door Rutte voorgestelde verhoging van de defensie-uitgaven.
Afgelopen vrijdagmiddag hebben de overige NAVO-landen op Spanje ingepraat, zij het zonder resultaat. In de loop van het weekend werd een taalkundig foefje gevonden, zodat alle landen de slotverklaring kunnen tekenen. Maar het meningsverschil is daarmee niet weggenomen.
Rutte wil dat de defensie-uitgaven worden verhoogd van 2 procent van het bbp naar 5 procent. Bondgenoten moeten 3,5 procent besteden aan zuiver militaire uitgaven en mogen 1,5 procent besteden aan randvoorwaarden, zoals verbetering van de infrastructuur die immers ook noodzakelijk is voor militair transport.
Lees ook
Spanje dreigt unanimiteit bij NAVO-top te verstoren: 5-procentsnorm is ‘onredelijk en contraproductief’
Scheveningen
De norm voor de militaire uitgaven is gebaseerd op de plannen die de NAVO heeft gemaakt voor de verdediging van Europa. Spanje stelt dat het ook aan de verplichtingen kan voldoen als het 2,1 procent uitgeeft. Rutte is het daar niet mee eens. Een „agreement tot disagree”, noemde hij het maandagmiddag, toen hij met demissionair premier Schoof een wandeling maakte door het ‘NAVO-dorpje’, dat aan de rand van Scheveningen is verrezen.
Sánchez claimt dat hij een uitzondering heeft bedongen voor Spanje, een opt-out. Op de internationale persconferentie zei Rutte echter, ten overstaan van honderden journalisten, dat de NAVO niet doet aan opt-outs. Daarbij haalde hij niet uit naar Spanje, maar loofde op diplomatieke wijze de bijdrage van het land aan de NAVO.
Het verzet van Spanje laat zien hoe zacht de toezeggingen zijn die de bondgenoten deze week zullen doen. Ze werken samen op basis van vrijwilligheid: de landen kunnen leden die hun verplichtingen niet nakomen alleen onder druk zetten met naming-and-shaming.
Aanvankelijk wilde Rutte dat de nieuwe NAVO-norm in 2032 zou worden gehaald. Nu krijgen landen tien jaar de tijd om hun uitgaven op te schroeven naar 3,5 procent, zo is inmiddels duidelijk. De NAVO controleert elk jaar welke stappen ze daartoe hebben gezet. Over de 1,5 procent overige uitgaven mogen ze zelf rapporteren. De afspraken worden in 2029 opnieuw tegen het licht gehouden.
Norm
Daarmee is het Spaanse verzet misschien weggemasseerd, maar is de alliantie bepaald niet in rustig vaarwater. Afgelopen maanden heeft Rutte hemel en aarde bewogen om de 32 bondgenoten achter de door Washington voorgestelde norm van 5 procent defensie-uitgaven te krijgen. Afgelopen vrijdag zei Trump doodleuk dat die norm niet zou gelden voor de VS. „Wij hebben de NAVO zo lang ondersteund…”, zei de Amerikaanse president, „ik denk dat wij dat niet hoeven te doen, maar zij wel.”
Zulke uitspraken ondergraven niet alleen Ruttes consensus, ze maken ook pijnlijk duidelijk dat Trump nauwelijks hecht aan internationale samenwerking. Vorige week verliet de Amerikaanse president voortijdig de vergadering van de grootste economieën ter wereld (G7), maar niet voordat hij had opgemerkt dat Poetins Rusland (in 2014 vanwege de annexatie van de Krim uit de G8 gegooid) eigenlijk ook aanwezig had moeten zijn.
Ondanks de stevige taal kon Rutte niet verhullen dat het lastig is alle NAVO-landen op één lijn te houden
Dit weekend bombardeerde Trump Iran zonder de meeste NAVO-bondgenoten daarvan op de hoogte te stellen. Tijdens de persconferentie nam Rutte ferm stelling tegen de suggestie dat die aanval in strijd was met het internationale recht: „Daar ben ik het fundamenteel niet mee eens.” Aangezien diverse Europese landen zich al achter de Amerikaanse luchtaanvallen hebben geschaard, kon Rutte zich dat politiek permitteren.
Tegelijkertijd is maar al te duidelijk dat Trump met diens alleingang de door Amerika opgelegde naoorlogse wereldorde, waarin natiestaten elkaar niet zomaar mogen aanvallen en conflicten zouden moeten worden beslecht door de Verenigde Naties, steeds verder uitholt.
Trump lijkt zich thuis te voelen in de multipolaire wereld waarin grootmachten als Rusland en China de regels bepalen. Rutte wilde daar niet te veel woorden aan vuil maken. „Dat zou alleen maar afleiden van de kernvragen.” De voormalige premier had die zelf al even samengevat: hoe te komen tot een „een sterkere en eerlijkere NAVO”.
Lees ook
Wekenlange chaos voor anderhalve dag vergaderen. Waarom wil Den Haag eigenlijk gaststad zijn van de NAVO-top?
