Opnieuw relevant (16-2-2024)
Vandaag werd bekend dat de Russische oppositieleider Aleksej Navalny in de gevangenis is overleden. Twee jaar geleden interviewde NRC de documentairemaker Daniel Roher over zijn film Navalny waarin hij de politicus op de voet volgde.
Een onderzoeksdocumentaire die zich in real time ontvouwt. Zo laat Navalny, een portret van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny, zich nog het beste omschrijven. Dat was meer dan waar de Canadese filmmaker Daniel Roher (die hiervoor onder andere de muziekdocu Once Were Brothers over The Band maakte) op durfde hopen toen hij najaar 2020 zijn eerste beelden schoot. Navalny was op dat moment in Duitsland om te herstellen van een aanslag op zijn leven met het zenuwgif novitsjok op 20 augustus van dat jaar tijdens een vlucht van Tomsk naar Moskou. Na getouwtrek met zijn Russische artsen werd hij naar Berlijn vervoerd voor verdere behandeling.
Roher kwam in contact met Navalny via de Bulgaarse onderzoeksjournalist Christo Grozev, met wie hij aan een ander project werkte, vertelt hij aan de telefoon. Grozev is verbonden aan onderzoeksplatform Bellingcat, en was al bezig in kaart te brengen wie verbonden waren aan het ‘Signal’-centrum in Moskou, waar het zenuwgif wordt geproduceerd. Door samen te werken met Navalny’s eigen onderzoekers kwam dat proces in een stroomversnelling.
Met zijn mix van archiefmateriaal, YouTube- en TikTok-filmpjes van team Navalny, een lang interview en reportage-achtige beelden van het onderzoeksproces en het moment waarop Navalny in januari 2021 terugkeert naar Rusland en gevangen wordt genomen, heeft de film alles van een documentaire-thriller. Een mix van Laura Poitras’ Citizenfour over NSA-klokkenluider Edward Snowden en de eclectische documentaires van Errol Morris over de schaduwwereld van de CIA, zoals Netflix-serie Wormwood. Voor Roher waren dat inspiratiebronnen. „Evenals bijvoorbeeld Stanley Kubricks Dr. Strangelove, en dan met name de zwarte humor van die film deed me erg aan Navalny denken. Hij is een man wiens leven gevaar loopt, op wie de dood zo’n beetje om elke hoek staat te wachten, en die dat allemaal onverschrokken en met een grote grijns tegemoet treedt.”
Dwars door de film is een lang interview met Navalny gesneden. Al in de eerste scène wordt duidelijk dat noch Navalny, noch Roher zelf helemaal bereid zal zijn de teugels te laten vieren. Roher stelt een vraag, Navalny antwoordt gespeeld vermoeid: „Daniel, het lijkt wel alsof je een documentaire voor na mijn dood gaat maken. Laten we een andere film maken.” Roher: „Hoe charmant hij ook is, het was voor mij voortdurend van belang om kritische distantie te bewaken. Hij heeft mij niet nodig om zijn boodschap de wereld in te krijgen, hij is een socialemedia-genie en heeft tienduizenden volgers op YouTube en TikTok. Maar een documentaire heeft een andere adem, een langere levensduur, en we hebben een journalistieke verantwoordingsplicht. Die spanning tussen filmmaker en onderwerp, tussen politicus en journalist, geeft een extra laag aan de film.”
Hoogtepunt is het moment waarop Grozevs onderzoek zal worden gepubliceerd. Vlak voordat het zover is besluit Navalny een aantal van de mannen op te bellen die Grozev en het onderzoeksteam hebben geïdentificeerd als degenen die mogelijk de aanslag op hem hebben gepleegd. Het eerste telefoontje lijkt nog een grap: „Hallo met Alexej Navalny, waarom heb je geprobeerd me te vermoorden?”
Zenuwslopende minuten
Maar dan besluit hij het over een andere boeg te gooien en zich uit te geven voor de fictieve Maksim Oestinov, een medewerker van Nikolaj Patroesjev, hoofd van de Russische veiligheidsdienst FSB en heeft hij beet. FSB-chemicus Konstantin Koedrjavtsev zit thuis met Covid en wil wel een paar vragen beantwoorden. Zenuwslopende minuten. Roher: „Dan komt er een interessant moment waarop het team elkaar aankijkt en weet dat dit naar alle waarschijnlijkheid Koedrjavtsevs doodvonnis is.”
Dat is iets anders dan à la zijn held Errol Morris in The Thin Blue Line voorkomen dat iemand ter dood wordt veroordeeld. Roher: „Mijn film neemt een helder standpunt in. Er zijn misschien filmmakers die minder uitgesproken willen zijn en die films maken waarvan de toeschouwer maar moet bepalen hoe het zit, maar ik ben niet zo’n soort filmmaker. Dat kan ik me in deze context ook niet permitteren. Deze mannen zijn moordenaars, ze werken voor een organisatie die in Rusland en Europa politieke tegenstanders uitschakelt met behulp van chemische wapens. Het is een kwestie van goed versus kwaad. Zo eenvoudig en zwart-wit is het. Het gaat om een tiranniek regime versus een politicus die misschien gebreken heeft, maar ook een missie om iets te veranderen. Mijn film documenteert dat gevecht.”
Sinds Navalny gevangen zit heeft Roher geen direct contact met hem. „Via zijn advocaten is hij, weliswaar met vertraging, heel goed op de hoogte van alles wat er buiten gebeurt. Hij is een van de meest uitgesproken tegenstanders van de oorlog tegen Oekraïne en stimuleert mensen om tegen de oorlog te demonstreren en zich uit te spreken, hoe gevaarlijk dat ook is.”
