München, Washington, Brussel: hoe vijf dramatische weken Europa wakker schudden

‘Kijk om je heen en wat zie je?” Even laat de diplomaat een strategische stilte vallen. Nou? „De machine werkt.” Kijk naar Friedrich Merz in Duitsland, zegt hij, kijk naar Ursula von der Leyen, kijk hoe de leiders van dit moment opstaan.

Veel Europese politici, topambtenaren en diplomaten kunnen zelf amper geloven hoe ze in vijf weken tijd de koers van hun continent verlegd hebben. De EU, een vredesproject, bereidt zich voor op een toekomst als defensie-unie. De 27 regeringsleiders uit de EU praten er deze donderdag over op een top, de tweede in twee weken. Er was een Amerikaanse dreun, toegediend door president Donald Trump en vicepresident JD Vance, voor nodig om het continent wakker te schudden. Maar toen ging het hard.

Hoe kwam die transformatie tot stand? Een reconstructie in zeven aktes.

14 februari: Hotel Bayerische HofDe donderpreek van JD Vance

Aan de relatiebreuk gaat gefluister vooraf. In diplomatieke kring in Europa wordt al dagen met een onbestemd voorgevoel over dé toespraak gespeculeerd. De aanwezige politici, diplomaten en militairen houden de adem in als JD Vance het podium bestijgt in Hotel Bayerische Hof in München. Het is de eerste dag van de jaarlijkse Veiligheidsconferentie, 14 februari 2025. Valentijnsdag.

Vance begint zijn toespraak met compassie. Hij spreekt zijn medeleven uit met de nabestaanden van een aanslag in de stad, eerder die week. De bezoekers klappen beleefd. „Ik hoop”, zegt Vance, „dat dit niet het laatste applaus was.”

Politiek Europa is dan al twee etmalen op van de zenuwen. De nieuwe Amerikaanse minister van Defensie, Pete Hegseth, heeft duidelijk gemaakt dat de VS aandringen op een snelle vrede in Oekraïne. Dat hoeft niet te rekenen op het terugkrijgen van door Rusland veroverde gebieden of het NAVO-lidmaatschap. Europa zal vanaf nu zorg moeten dragen voor zijn eigen veiligheid. Trump belt intussen met het Kremlin. Over Oekraïne, zonder Oekraïne. En zonder Europa.

De toehoorders, in maatpak of uniform, staren strak voor zich uit. De Duitse minister van Defensie, Boris Pistorius, lijkt rood aan te lopen. De premier van Beieren, Markus Söder, lacht verbijsterd. Vooraan wipt CDU-leider Friedrich Merz op zijn stoel op en neer. Het Amerika van Trump en Vance keert zich niet af van Europa: het valt Europa aan.

Republikeinse senatoren drukken António Costa, de immer vrolijke EU-president, ter plekke op het hart dat de Amerikanen echt niet uit de NAVO zullen stappen. Zondagochtend roept Kaja Kallas, de EU-buitenlandchef, in alle vroegte een crisisontbijt bijeen met alle aanwezige ministers van Buitenlandse Zaken. Caspar Veldkamp, een van hen, bezweert na afloop tegen een klein groepje Nederlandse journalisten dat de VS Europa niet de rug zullen toedraaien. Maar ook: dat Europa niet meer kan vertrouwen op de aanwezigheid van tienduizenden Amerikaanse militairen. Dat is de wereld van gisteren.

17 februari: Elysee, ParijsDe oude Europese reflex

Onder een grote kroonluchter zitten ze aan tafel met serieuze blikken: acht Europese regeringsleiders, twee EU-kopstukken en de baas van de NAVO. De Franse president Emmanuel Macron heeft het gezelschap bijeen geroepen voor een spoedoverleg, om na ‘München’ weer greep op de gebeurtenissen te krijgen.

Na het Valentijnsoffensief van Team-Trump weet heel Europa dat het op eigen benen moet staan. Tachtig jaar lang hebben de VS de Europese veiligheid gegarandeerd met hun dure, hoogontwikkelde leger. Amerikaanse presidenten klaagden er weleens over, maar deden er weinig aan. Tot de comeback van Donald Trump.

Nu moeten de Europeanen in een noodvaart twee nieuwe taken op zich nemen: ze worden hoofdverantwoordelijk voor de veiligheid van Oekraïne én voor die van zichzelf. Frankrijk roept al decennia dat Europa zich los moet maken van Washington. President Macron wekte er de irritatie mee van tal van Atlantische Europeanen en Amerikanen. Maar nu heeft het uur van een autonoom Europa geslagen.

Alleen: er komt weinig uit het overleg. De meeste leiders deinzen terug voor een Europese vredesmacht op Oekraïense bodem. De leiders die het wel durven, Macron en de Britse premier Keir Starmer, willen alleen militairen sturen als Washington belooft dat het bijspringt als het Kremlin een vredesakkoord schendt. De oude Europese reflex om de VS erbij te roepen is niet verdwenen.

24-28 februari: Witte Huis, Washington & VN-gebouw, New York Een nieuwe wereldorde

We kunnen niet zonder jullie. Met die boodschap vliegt Macron een week na zijn spoedtop naar de VS.

In Europa kijken politici verbijsterd toe. „Vandaag werd duidelijk dat de vrije wereld een nieuwe leider nodig heeft”, schrijft Kallas op X. Macron en Starmer beloven nog dat weekend in Londen werk te maken van een vredesmacht voor Oekraïne. Toch durven ze dat opnieuw niet aan zonder garanties van de VS. De gedroomde vredesmacht zit in een impasse. Maar elders komt de vaart erin.

4 maart: Bondsdag, BerlijnDe draai van Duitsland

Drie eenvoudige woorden zijn het, uit de mond van Friedrich Merz, met het gewicht van miljarden euro’s. „Whatever it takes.” Mario Draghi redde er als directeur van de Europese Centrale Bank ooit de euro mee. Nu heeft Friedrich Merz er evenveel voor over om de Duitse defensie op te krikken en Europa veiliger te maken, wil hij zeggen.

Tijdens een persconferentie kondigt de kanselier-in-aantocht aan dat hij van plan is om razendsnel honderden miljarden te investeren en de Schuldenbremse, de beruchte rem op de begroting, deels los te laten als het om defensie gaat.

Merz stuurt zo niet alleen bij in Berlijn, hij is ook de wegbereider voor een Europese omwenteling. Voor Commissievoorzitter Ursula von der Leyen komt Merz’ dadendrang als geroepen: Duitsland is al die tijd een spelbreker geweest in de Europese defensiediscussie.

Dat Merz Von der Leyen een handje helpt, is niet zo logisch als het lijkt. Ja, ze zijn allebei Duits, van dezelfde partij nota bene, maar verder verschillen ze in alles. Von der Leyen gedijt in het midden van de CDU, Merz huist op de rechterflank. De Commissievoorzitter is een protegé van Angela Merkel, Merz’ politieke aartsrivaal. En dan was hij ook nog eens een overtuigd Atlanticus die in het publieke debat niet van de zijde van de VS wil wijken.

Maar alles is nu anders. Op de avond van zijn verkiezingszege heeft Merz al verklaard dat het zijn „absolute prioriteit” zal zijn om Europa onafhankelijk te maken van de VS. En Von der Leyen, die Merz meermaals spreekt, weet: haar gehoopte Europese aanpak heeft zijn zegen. Zo kan ze al op dinsdagochtend, een halve dag voor Merz’ aankondiging, haar Europese herbewapeningsplan presenteren.

ReArm Europe heet het, een plan om de begrotingsregels te versoepelen en een leenfonds van 150 miljard op te zetten, met de EU-begroting als onderpand. De EU stort zich op defensie: wat een paar maanden geleden onhaalbaar leek, is nu een feit, met dank aan de shock van München en de machtswisseling in Berlijn.

6 maart: Europagebouw, BrusselDe omhelzing van Zelensky

Giorgia Meloni wil meer. De Italiaanse premier vindt het niet verkeerd, dit plan van Von der Leyen, maar ze vindt het onvoldoende. Voor veel Italianen zal het onbegrijpelijk zijn dat ze alleen voor defensie haar begrotingstekort mag laten oplopen, vertelt Meloni haar Europese collega’s. Waarom niet breder? En moeten die leningen allemaal worden terugbetaald? Waarom geen giften?

Meloni en de 26 andere regeringsleiders van de EU zijn in alle haast opgetrommeld voor overleg in Brussel. Een voor een druppelen ze de vergaderzaal in, met zijn grote ronde tafel op bontgekleurd tapijt. Dick Schoof wordt bij binnenkomst begroet door Costa, de EU-president, lachend als altijd.

Toch wordt het spannend in de zaal, als Zelensky na de lunch vertrokken is en het defensieplan op tafel komt. Onder de uitgedragen Europese eenheid schuilen flinke interne verschillen. Meloni krijgt bijval. Ook leiders van andere landen, en niet alleen in Zuid-Europa, wijzen erop dat ze nog meer ruimte op hun begroting – en misschien wel geld – nodig hebben om hun defensie te stutten, als Europa echt op eigen benen moet staan.

„Is het genoeg? Waarschijnlijk niet”, zegt een hoge diplomaat over het plan-Von der Leyen. „Maar als eerste stap is het indrukwekkend.” Meer dan eens beginnen diplomaten die al een aantal jaren in Brussel rondlopen over ‘SURE’. Dat fonds werd in de eerste weken van de coronacrisis opgetuigd om massaontslagen te voorkomen. Het bleek de opmaat naar het coronaherstelfonds. Dat was zeven keer zo groot en bevatte wél giften.

Voor Nederland mag een leenfonds van 150 miljard misschien overdreven zijn, voor andere landen is het niet meer dan het schrale minimum. Dat scenario, zeggen betrokkenen, is waarom Dick Schoof zijn energie niet steekt in het tegenhouden van het plan. De premier omschrijft zijn houding over het defensieplan na afloop van de top zelfs als „positief en constructief”, ook al ontketent hij hiermee grote onenigheid in de coalitie.

De logica van Schoof is als volgt. De premier zou in de Brusselse vergaderzaal tegenover zijn collega-regeringsleiders met een veto kunnen zwaaien, à la Orbán, maar dat doet hij niet. Dan sta je buitenspel, weet zijn team. Dat is al bezig met de volgende slag: zorgen dat er niet nóg meer met geld en regels wordt geschoven.

Of dat lukt? In de slotverklaring, die namens alle leiders verschijnt, ook Orbán en Schoof, wordt het defensieplan toegejuicht. Er staat zelfs een oproep aan Von der Leyen in om „verdere maatregelen te verkennen” die kunnen helpen met de financiering. Dat kan de Commissievoorzitter gaan uitwerken voor een nieuwe top, op donderdag 20 maart. Daarachter staat een bijzin waar Nederland hard voor gevochten heeft: „met oog voor de houdbaarheid van de staatsschuld”.

De eerste piketpaaltjes voor het volgende strijdperk zijn geslagen.

13 maart: Witte Huis, WashingtonEen lentezonnetje boven de oceaan

Mark Rutte is de zoveelste leider die plaatsneemt op de stoel in het Oval Office naast Trump. Die is dit keer goedgemutst. Oekraïne is akkoord met een Amerikaans voorstel voor een tijdelijk staakt-het-vuren en Vladimir Poetin heeft daar net een paar aardige dingen over gezegd. De twee heren overladen elkaar met complimenten. Het is alsof na weken winterdepressie even de zon doorbreekt boven de Atlantische Oceaan.

Maar Trump blijft Trump, een Amerikaanse president die de NAVO ziet als zijn speeltje. Hij kijkt strak als een verslaggever vraagt naar zijn annexatieplannen voor Groenland, dat onderdeel is van Denemarken, een NAVO-bondgenoot. „Dat gaat wel gebeuren”, zegt de president, en hij wijst met zijn duim naar de NAVO-chef. „Ik zit naast een man die daar zeer instrumenteel bij zou kunnen zijn. Weet je Mark, we hebben het nodig voor onze internationale veiligheid.”

Rutte zegt dat hij de NAVO erbuiten wil houden. Maar hij neemt het helemaal niet op voor de Denen, tot hun woede. Op een bankje naast de president zitten JD Vance en Pete Hegseth. Zij zeggen deze keer niets.

18 maart: Koninklijke Militaire Academie, KopenhagenGescheiden werelden

„We moeten de wereld zien zoals die is en er onmiddellijk naar handelen.” Voor een zaal vol Deense cadetten tekent Ursula von der Leyen de nieuwe wereldorde uit. „Europa staat voor een fundamentele keuze. Reageren we behoedzaam en met kleine stappen, of grijpen we de kans en bouwen aan een veiliger Europa?”

Bijna vijf weken zijn verstreken sinds Valentijnsdag en de schokgolf van München. Of Europa het gat van de VS kan vullen, blijft een vraagteken. Maar beweging is overal te zien. Europese landen beloven extra geld voor Oekraïne. De Commissie wil collectief wapens gaan inkopen. Terwijl Von der Leyen in Denemarken spreekt, gaat de Bondsdag akkoord met het historische schuldenplan van Merz. En aan de vooravond van de nieuwe EU-top, deze donderdag, haalt de Commissievoorzitter weer het nieuws. De defensiepot van 150 miljard aan leningen mag alleen worden ingezet voor wapens uit de EU, plus Noorwegen en Oekraïne.

Als Amerikaanse wapenfabrikanten willen meedingen, moet Washington eerst afspraken maken met Brussel – en ook dan komen ze slechts voor een deel van het geld in aanmerking. ‘Koop Europees’: het is plots de nieuwe norm. Portugal heeft dan al laten weten dat het nog eens goed gaat nadenken over de aanschaf van F-35-straaljagers. De wetenschap dat Washington het gebruik van Amerikaans wapentuig in de toekomst zou kunnen beperken, maakt ineens nerveus.

En Trump? Die belt op de dag van Von der Leyens toespraak met Poetin over Oekraïne. Poetin heeft zijn eerste winst al binnen: hij is voor de VS weer een gesprekspartner, geen gezochte oorlogsmisdadiger. Een Amerikaans voorstel voor een tijdelijk staakt-het-vuren wijst hij af.

Delen





Mail de redactie