Moet je zonnebrandcrème na een jaar weggooien?

Het staat prominent op alle zonnebrandcrèmes: beperkt houdbaar. Jammer van al die halflege verpakkingen van vorig jaar. Of willen die fabrikanten gewoon graag hun verkoopcijfers opkrikken?

KWF Kankerbestrijding zegt het ook: een jaar houdbaar. Nou ja, twéé jaar, volgens het Rode Kruis. „Maar houd er wel rekening mee dat de beschermingsfactor elk jaar met de helft afneemt.” Nivea zegt dat de crème ongeopend drie jaar houdbaar is, maar geopend zes tot twaalf maanden.

Vanwaar die beperkte houdbaarheid, en vanwaar dat verschil tussen geopend en ongeopend? Gaat de crème soms schimmelen of schiften?

Nee, hier zit een chemisch verhaal achter, vertelt Marijn Meijer. Hij ontwikkelt onderwijsmaterialen voor Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) en beantwoordt vragen bij VraagbaakScheikunde.nl van het Centrum JongerenCommunicatie Chemie (C3).

Reflecteren en absorberen

Zonnebrandcrème bevat fysische of chemische uv-blokkers, zo legt Meijer uit. „De fysische blokkers zijn mineralen, zoals zinkoxide of titaandioxide”, zegt hij. „Die reflecteren veel van de schadelijke uv-straling van de zon, maar absorberen die ook.” De chemische blokkers – tientallen verschillende – zijn specifieke stoffen die uv-straling absorberen. Het gaat veelal om koolwaterstoffen, zoals ethylhexylsalicylaat en octocryleen.

Waarom is dat absorberen dan niet schadelijk? Om dat te begrijpen, moeten we onze chemiekennis oprakelen. Moleculen bestaan uit atomen. Die hebben elk een kern, waar elektronen omheen cirkelen zoals planeten om hun zon. Alle elektronen hebben hun eigen favoriete baan rond de kern, die energetisch het meest stabiel is.

„Uv-straling is energierijke straling”, vervolgt Meijer. Vandaar ook de kankerverwekkende werking: die energie kan ons dna beschadigen. „Als die straling op zo’n fysisch of chemisch filter terechtkomt en het filterdeeltje absorbeert die straling, dan wordt die energie gebruikt om een elektron van dat deeltje iets verder weg van de stabiele toestand te brengen. We spreken van een aangeslagen toestand.”

Het deeltje zweeft nu in een hogere baan, verder weg van de kern. Het heeft dan een hoger energieniveau, maar wil graag weer terugvallen naar zijn oude, stabiele baan. Dat gebeurt vanzelf. „De energie komt daarbij weer vrij, maar nu in de vorm van warmte: onschadelijke straling met een veel langere golflengte.”

Verbinding met zuurstof

Waardoor verliezen die filters dan na verloop van tijd hun werking? Het antwoord is simpel, aldus Meijer: „Zuurstof uit de lucht tast de uv-blokkers aan. Zuurstof heeft een oxiderende werking.” Met andere woorden, de stoffen gaan een verbinding aan met zuurstof. Daardoor veranderen ze van chemische samenstelling, en daarmee ook van werking.

Dat gebeurt in een fles relatief langzaam, maar toch snel genoeg om te verklaren waarom je elk jaar een nieuwe moet kopen. Een nog ongeopende verpakking gaat iets langer mee. Maar op je huid gaat het oxideren behoorlijk snel. Ook de uv-straling zelf tast de filters aan, en je verliest een deel van de crème door zweten of zwemmen. Meijer: „Allemaal redenen waarom je je gedurende de dag regelmatig moet insmeren.”

Zijn die uv-filters eigenlijk gezond? „Titaandioxide kan bij inwendig gebruik tot problemen leiden”, weet Meijer. „Dat is vrij recent vastgesteld. Het zat tot voor kort ook in tandpasta. De chemische filters kunnen soms irritaties en allergische reacties oproepen. Daarnaast zijn sommige schadelijk voor de natuur, zoals koraalriffen.”

De Consumentenbond heeft het allemaal uitgezocht. Ethylhexylmethoxycinnamaat verstoort mogelijk je hormoonhuishouding, zo meldt de bond op haar pagina over zonnebrandcrèmes, en octocryleen werkt soms irriterend. Minstens veertien blokkers komen in je bloedbaan terecht (JAMA, 2019). Genoeg huiswerk voor wie graag ingrediëntenlijstjes bestudeert.