Migratiegolven in de laatste Europese IJstijd

Posted on March 2, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Paleontologie Tijdens de laatste IJstijd veranderde de bevolking van Europa nogal eens van samenstelling. De cultuur veranderde niet altijd mee.

Hendrik Spiering

2 maart 2023 om 18:25

Leestijd 2 minuten

Een Venusafbeelding uit de buurt van Bordeaux, ongeveer 25.000 jaar oud

Foto VCG Wilson/Corbis via Getty Images

Zelfde cultuur, andere genen. Met het ontstaan van de IJstijdcultuur van het Gravettien, rond 28.000 jaar geleden, ontstond er een verschil in de genetische signatuur tussen de jagers-verzamelaars in West-Europa en die in Zuid- en Oost-Europa. Dat is opvallend omdat de Gravettien-cultuur met zijn typerende Venusbeeldjes juist over héél Europa hetzelfde was.

Deze opvallende genetische variatie blijkt uit een onderzoek van in totaal 356 menselijke genomen uit de periode 35.000 tot 5.000 jaar geleden, dat deze week gepubliceerd is in Nature door een groot team onder leiding van Johannes Krause van het Max Planck Instituut in Leipzig.

In de analyse wordt gezocht naar patronen in ruim een miljoen kleine mutatiepunten in het menselijk genoom die wijzen op verwantschap. Deze techniek veroorzaakte de laatste jaren een revolutie in archeologische theorieën over de samenhang tussen cultuur en bevolkingsbewegingen in de prehistorie en de oudheid. Vaak (maar niet altijd) bleek dat veranderingen in culturen en talen wel degelijk bleken samen te hangen met veranderingen in dna-signatuur: nieuwkomers brengen hun eigen cultuur mee.

Paardenbeeldjes

De laatste IJstijd duurde van 100.000 tot 11.000 jaar geleden. Tot ongeveer 40.000 jaar geleden werd Europa bewoond door nauw met de moderne mensen verwante neanderthalers. Rond dezelfde tijd verschenen de eerste moderne mensen (Homo sapiens) op het continent.

In het dunbevolkte Europa van deze IJstijd, toen hooguit tienduizenden mensen het gebied bewoonden, is de totale bevolkingsbeweging relatief subtiel. Over heel het continent bestaan dan vaak duizenden jaren lang samenhangend culturen, met kleine lokale variaties. De oudste Europese dna-signatuur, blijkt nauw samen te hangen met de cultuurgroep van het Auragnicien (40.000 tot 28.000 jaar geleden), bekend van leeuwen- en paardenbeeldjes uit Duitsland en rotsttekeningen in de Franse Chauvetgrot.

Er verandert iets bij de daarop volgende cultuur, die van het Gravettien (28.000 tot 22.000), bekend van de vele Venusbeeldjes en de versierde stokken die batôn de commandement worden genoemd. In West Europa blijft in die cultuurperiode van het Gravettien hetzelfde dna-patroon van het voorafgaande Aurignacien voorbestaan: nieuwe cultuur, maar oude bevolking. Deze signatuur noemen de onderzoekers Fournol.

Ontvlezing

Maar in Zuid- en Oost-Europa komt er met het Gravettien juist een andere dna-signatuur, die Vestonice wordt genoemd. Dat Vestonice-patroon is waarschijnlijk afkomstig van bevolkingen verder oostelijk, in Azië.

Dit genetische verschil tussen Fournol en Vestonice valt samen met een variatie in begrafenisgewoonten – de enige culturele afwijking tussen beide groepen. In het westen worden mensen in grotten begraven en ook worden er snijsporen op de botten gevonden (rituele ontvlezing, of kannibalisme). In het oosten en het zuiden wordt niet gesneden en zijn de meeste graven in het vrije veld.

In West Europa blijft de oude genetische Fournol-signatuur voorbestaan in de volgende cultuurperiode, van het ‘Solutrien’ (22.000-17.000 jaar geleden): nieuwe cultuur, zelfde mensen wederom. In Italië gaat rond 22.000 jaar geleden – zo ongeveer het koudste moment van de IJstijd – het Gravettien over in een cultuur die zo verwant is dat hij ‘Epigravettien’ wordt genoemd. Verrassend genoeg is er in Italië ondanks die culturele continuïteit wél een duidelijke verandering van het dna-patroon: dezelfde cultuur, ándere mensen. Die nieuwe dna-signatuur, die Villabruna wordt genoemd, heeft een duidelijke verwantschap met signaturen uit het Midden-Oosten. De grote kustvlakten die toen ontstonden door het extreem lage zeeniveau, maakten migratie uit die streken waarschijnlijk veel eenvoudiger.

Expansie

In de laatste periode van de IJstijd, tussen 17.000 en 12.000 jaar geleden, vermengen in West- en Oost-Europa de oude Fournol- en Vestonice-patronen tot een nieuwe dna-signatuur, die Oberkassel wordt genoemd. Tegelijkertijd wordt dat Oberkassel geleidelijk vanuit het zuiden verdrongen door een expansie van de Villabruna-signatuur.

Helemaal aan het eind van de IJstijd, rond 13.000 jaar geleden, duikt er vanuit het oosten nog een derde genetische cluster in Europa op, dat Sidelkino wordt genoemd. Aan die verandering denken de onderzoekers ook een verschil in uiterlijk te kunnen verbinden.

In de Sidelkino-genomen zien ze namelijk aanwijzingen voor een lichtere huidskleur en meer donkere ogen. Daarentegen lijkt het erop dat bij de Oberkassel- en Villa-bruna-bevolkingen juist een donkere huid en lichte ogen domineerden.

Vanaf 8.000 jaar geleden, na de IJstijd, verspreidt zich vanuit het Midden-Oosten en de Balkan een gehele nieuwe cultuur met ook een heel eigen genetische signatuur over Europa: de vroege landbouwers van de Bandkeramiek-cultuur. Die overvleugelen in aantal snel de jagers-verzamelaars.

Pro-Palestijns protest op Mediapark, omdat NOS ‘Israëlisch frame’ zou overnemen

admin
November 26, 2024
0

Actiegroep XR Justice Now, een tak van klimaatgroep Extinction Rebellion, protesteert dinsdagochtend bij het NOS-gebouw op het Mediapark in Hilversum. Ongeveer twintig demonstranten, sommigen gehuld in witte pakken met afdrukken van rode handen erop, scanderen „NOS, schande, bloed aan je handen”. Ook hebben ze spandoeken aan het gebouw opgehangen met de leuzen „NOS stop legitimatie van genocide” en „Taal is niet neutraal”. Drie aan elkaar vastgeketende actievoerders met gezichtsbedekking liggen voor de ingang.

De actiegroep vindt dat de publieke omroep geweld en genocide „legitimeert”, omdat het „klakkeloos” de „Israëlische framing” zou overnemen, zo is te lezen in een verklaring op de Instagram-pagina van de groep. XR Justice Now geeft in de verklaring geen voorbeelden van de gehekelde berichtgeving.

NOS ontstemt

De demonstranten roepen de NOS op om „haar plicht” na te komen door op een „onbevooroordeelde en waarheidsgetrouwe” manier verslag te doen van de situatie in het Midden-Oosten. Ze vinden dat de woordkeuze van NOS-journalisten „direct invloed” heeft op de werkelijkheid.

De NOS is niet te spreken over de actie. “Over onze journalistieke keuzes of ons woordgebruik gaan we altijd graag met iedereen in gesprek. Dit is alleen niet de manier”, laat Giselle van Cann, hoofdredacteur van NOS Nieuws weten. „Ik vind het onaanvaardbaar dat deze demonstranten de toegang tot onze redactie vanochtend blokkeren, en dat mijn collega’s zich onveilig voelen,” zegt ze.

Politie aanwezig

De politie is aanwezig, maar grijpt vooralsnog niet in, schrijft de NOS. Volgens een woordvoerder van de publieke omroep heeft het protest geen invloed op de programmering.

De subgroep van Extinction Rebellion zegt ook de aandacht te willen vestigen op de „systematische Israëlische aanvallen” op journalisten die volgens de actiegroep als „oorlogsmisdaden” moeten worden bestempeld. XR Justice Now had het protest live uitgezonden op Instagram en trok zo’n twintig kijkers.

Politie op twee gevallen na tevreden over optreden tijdens pro-Palestijnse studentenprotesten UvA

admin
November 26, 2024
0

De politie heeft tijdens de studentenprotesten op campussen van de Universiteit van Amsterdam (UvA) afgelopen voorjaar in twee gevallen buitenproportioneel geweld gebruikt tegen pro-Palestijnse demonstranten. Dat concludeert de politie op basis van een intern onderzoek. In het algemeen zou het geweld „goed toegepast” en „uitlegbaar” zijn geweest, schrijft de politie.

In navolging van grootschalige studentenprotesten op campussen in de Verenigde Staten, organiseerden Nederlandse pro-Palestijnse actiegroepen afgelopen voorjaar ook demonstraties in Amsterdam. Zowel op de Roeterseilandcampus als bij Oudemanhuispoort, twee locaties van de UvA, kwamen honderden demonstranten samen met de intentie om daar te overnachten. Ze zetten tenten op, brachten eten mee en wierpen barricades op om de politie tegen te houden. Op beide locaties gebruikte de politie geweld om de demonstranten uiteindelijk weg te krijgen.

‚Naar de grond gewerkt’

In één geval zou een politiemedewerker zijn uitgescholden voor „vuile kankerlijer”, waarna de agent de persoon „naar de grond werkte”. Dat had niet mogen gebeuren, stelt de politie. In het andere geval zou een agent van de Mobiele Eenheid (ME) meermaals een demonstrant hebben geslagen met de wapenstok terwijl die geen kant op kon en geen gevaar vormde. Ook dit vond niet „binnen het wettelijk kader” plaats, oordeelde de hulpofficier van justitie.

In totaal hebben 59 mensen klachten ingediend vanwege het politieoptreden bij de UvA-protesten. In meer dan de helft van de gevallen kwamen die van mensen die de demonstraties niet zelf hadden bijgewoond maar filmpjes hadden gezien. Met die klachten doet de politie niets. De overige klachten, van mensen die fysieke of emotionele schade zeggen te hebben opgelopen, leidden uiteindelijk tot vier aangiften, die het OM nog moet wegen.

De Amsterdamse politiechef Peter Holla schrijft in een brief naar de veiligheidsdriehoek dat hij het betreurt als mensen nog steeds last hebben van het politiegeweld. Hij vraagt ook om begrip voor de agenten. „Agenten zijn bekogeld met stenen en zwaar vuurwerk, werden met brandblussers in hun gezicht gespoten en werden zelfs aangevallen met ammonia.” Tien agenten zijn gewond geraakt, van wie één blijvende tinnitus heeft opgelopen.

Tv-recensie | Laat quizmarathondeelnemers af en toe even op hun rug liggen en naar de wolken kijken

admin
November 26, 2024
0

„Laat de mensen maar leven, als ze dat willen, en daarna doodgaan, ieder op zijn beurt”, schreef Wisława Szymborska in 2002. „Zij, de wolken, hebben met heel dat vreemde gedoe niets te maken.” De woorden van de Poolse dichteres stonden aan het eind van Even lucht (EO) in de wolken geschreven, als een wijsheid die de korte documentaire in perspectief moest plaatsen. De afgelopen twintig minuten waren gevuld geweest met beelden van mensen die op hun rug in de achtertuin, op een grasveld of naast een kippenhok lagen. Op verzoek van de documentairemakers namen ze daar de tijd om midden op de dag hun blik omhoog te keren. Met hun ogen op de wolken vertelden ze waar hun gedachten nu naartoe gingen.

Bij de jonge deelnemers richtten die gedachten zich vooral op de toekomst en alle angsten en verlangens die daarbij kwamen kijken, terwijl de oudere deelnemers veelal terugblikten op het verleden: soms tevreden, soms met spijt. De thema’s die de wolkenkijkers bezighielden varieerden van behapbaar en concreet tot beangstigend groot. Latrelaties en terminale ziektes, vliegvakanties en klimaatverandering. Ik kwam er niet over uit of ik dat troostrijk of juist beangstigend vond: het idee dat je die dromen en zorgen met zo veel mensen deelt. En dat het de wolken die aan je voorbijtrekken uiteindelijk worst zal wezen hoe veel van je dromen en nachtmerries werkelijkheid worden.

Omdat maandag me wat vroeg leek voor een existentiële crisis ruilde ik de wolken in voor SBS6 (in jargon noemen we dit ook wel een ‘vibe shift’). Daar is sinds vorige week iedere avond Lotto De Quizmarathon (Talpa) te zien – of, in de woorden van presentator Rob Kamphues: „Het grootste quizevenement uit de Nederlandse tv-geschiedenis”, bestaande uit „zo’n 32 uur lang alleen maar quizen, quizen en nog eens quizen, met een selectie van de meest fanatieke quizfanaten .” Die quizfanaten nemen de uitdaging ontroerend serieus en worden behandeld als ware artiesten. Niet alleen kunnen ze backstage gebruikmaken van „speciale faciliteiten”, waaronder een ijsbad, een hometrainer en een doos Trivial Pursuit; ze mochten van tevoren ook een rider (wensenlijst) inleveren met „etenswaar die goed is om supergefocust de 32 uur durende marathon door te komen.” Zo kan het dat ze tussen de quizrondes door met een verhit hoofd de coulissen inlopen terwijl ze dingen zeggen als: „Het is nu tijd voor de hummus.”

Spijtig is het wel dat de marathon is opgeknipt en uitgesmeerd over meerdere weken. Dat geeft je als kijker de gelegenheid om je avond na avond iets slechter te voelen over je groeiende ongeduld. Want geef toe: je kijkt niet voor de triviafeitjes. Je kijkt omdat je wil zien hoe lang het duurt voor de hummus uitwerkt en de eerste uitgeputte quizfanaat van de hometrainer dondert.

Slaaptekort

Misschien dat de bedenkers van het format voorvoelden dat veel kijkers om die reden pas bij de laatste afleveringen aanhaken, als het slaaptekort van de kandidaten het best zichtbaar wordt. Dat dat de reden is voor het extra drama-element dat ze hebben toegevoegd: de kandidaten delen zich steeds op in twee teams, en aan het eind van elke ronde stemt het verliezende team een van de eigen leden weg. Het weggestemde lid mag dan weer zelf een ander teamlid aanwijzen om het tegen op te nemen in een duel. Wie verliest, vertrekt.

Al dat gehannes met messen in ruggen leidde in aflevering één al tot betraande oogjes bij de weggestemde deelnemer. Zo’n deelnemer zou je eigenlijk ook even buiten op zijn rug moeten leggen, vind ik. Voor een beetje perspectief. „Laat de mensen maar quizzen, als ze dat willen”, zou je tegen hem moeten zeggen; „en daarna weggestemd worden, ieder op zijn beurt. Zij, de wolken, hebben met dat hele vreemde gedoe niets te maken.”

Luister naar