Kerken, bibliotheken of een wereldwinkel: het zijn geen plekken waar je normaal gesproken een microscoop zult tegenkomen. Maar op 4 november zullen veel van dit soort locaties in de provincie Groningen wel degelijk een microscoop hebben staan. Het publiek mag hier langskomen om klaargelegde óf zelf meegebrachte materialen van heel dichtbij te bestuderen.
Het 70-microscopenproject is een initiatief van de Rijksuniversiteit Groningen, om de zeventigste verjaardag van de Nobelprijs van de theoretisch natuurkundige Frits Zernike (1888-1966) te vieren. Zernike won de Nobelprijs voor Natuurkunde in 1953 voor zijn ontdekking van de fasecontrastmicroscoop. Hiermee maakte hij allerlei nieuwe toepassingen van de microscopie mogelijk, zoals het bekijken van levende cellen en weefsels. Voor deze uitvinding was het alleen mogelijk om cellen te bekijken door ze te kleuren – en daardoor gingen cellen altijd dood.
Zernike vond de oplossing voor dit probleem met een relatief simpele aanpassing van de microscopen van die tijd. Hij voegde een rond glazen plaatje toe dat de golflengtes van de lichtbundels in de microscoop aanpaste. „In dit plaatje zitten meerdere materialen met een verschillende brekingsindex”, legt Bernard Hoenders uit, universitair hoofddocent toegepaste natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. „Hierdoor krijgen de lichtgolven die het object onder de microscoop verlichten een andere snelheid en golflengte, en dat zorgt ervoor dat je meer dingen zichtbaar kan maken – ook doorzichtige cellen.”
In het graf meegenomen
Lange tijd was nog wel onduidelijk hoe Zernike zijn microscoop wist te maken. „We weten nog steeds niet precies hoe Zernike dat faseplaatje heeft gemaakt, want dat is een erg ingewikkeld proces, zeker met de technieken van die tijd”, zegt Hoenders. „Volgens het verhaal had hij een technicus die de plaatjes in tien minuten kon maken, maar zowel Zernike als de technicus heeft het geheim achter deze techniek meegenomen in het graf. Gelukkig hebben andere onderzoekers later wel manieren gevonden om de faseplaatjes te maken.”
De ontdekking heeft in ieder geval veel impact gehad, zeker op de biologie en de medische wereld. Onder deze microscoop wisten biologen voor het eerst celdeling vast te leggen, en ook is het een nuttig middel om verschillende soorten weefsels van elkaar te onderscheiden, bijvoorbeeld in kankeronderzoek. Ook vandaag de dag wordt het nog gebruikt. „Er was onlangs nog een groot congres over de techniek en de laatste ontwikkelingen, zoals toepassing in elektronenmicroscopie”, zegt Hoenders. „Dus het veld is nog springlevend.”
En nu krijgen mensen dus de kans om op allerlei plekken in de provincie Groningen zelf eens te kijken wat Zernike’s microscoop kan. En in het Universitair Medisch Centrum Groningen kunnen bezoekers bekijken hoe nog veel gedetailleerder onderzoek wordt gedaan met een elektronenmicroscoop.
