Lange discussies, weinig sturing van de informateur: de formatiegesprekken waren langzaam verzand

De werkkamer van VVD-leider en demissionair minister Dilan Yesilgöz is niet de beste plek om aan onderlinge chemie te werken. Er staan bruine meubels en zwarte stoelen, ver weg in de afstandelijk ogende toren van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Maar het moet maar even zo. Twee van de vier onderhandelaars voor een nieuw kabinet worden ernstig bedreigd, naast Yesilgöz ook PVV-leider Geert Wilders, dus een sfeervol zaaltje behoorde even niet tot de mogelijkheden.

De onderhandelaars, Wilders, Yesilgöz, Pieter Omtzigt (NSC) en Caroline van der Plas (BBB) willen maandag en dinsdag even weg uit het formatiegebied van het tijdelijke Tweede Kamergebouw. Weg ook van informateur Ronald Plasterk, onder wiens leiding de gesprekken langzaam waren verzand. Lange discussies, weinig sturing, het voelde alsof ze in kringetjes aan het praten waren. Het ging te langzaam.

De deadline waarop Plasterk het verslag van deze informatiefase naar de Tweede Kamer zou moeten sturen, eind van deze week of begin volgende week, naderde snel. En er gebeurde weinig. Het duurde te lang. Er groeide niets.

Dus daar zitten ze dinsdag, met zijn vieren, op die werkkamer, net als de dag ervoor. Ze stellen elkaar de vraag: wat doen we? Gaan we door of niet? Op dat moment denken de aanwezigen nog altijd dat Pieter Omtzigt mee wil doen. Ze weten wel dat hij twijfels heeft. Maar ze weten óók dat Omtzigt vlak voor het weekend nog een document van vier pagina’s had gestuurd. Dat doe je alleen als er nog perspectief is.

Lees ook
Uitleg van Pieter Omtzigt over financiën wekt verbazing op ministeries

Toch loopt het mis

Het document kan gelezen worden als een opsomming van punten waarin de vier partijen elkaar na al die weken hadden gevonden. Ze hadden het over wonen gehad, zorg, stikstof, landbouw, goed bestuur. Zelfs op migratie, een beladen punt, zien de partijen kansen op overeenstemming.

Toch loopt het die dinsdagmiddag mis. Omtzigt verlaat rond half vier in de middag het ministerie. Hij wil nadenken, zegt hij. De drie partijleiders weten niet wat dat betekent. Komt hij straks nog terug? Moeten ze wachten? Belt hij nog? Onzeker blijven ze achter.

Omtzigt heeft een kamer geboekt in het Postillion Hotel bij NS-station Hollands Spoor. Daar trekt hij zich met een handjevol partijgenoten terug. Omtzigt ziet geen heil meer in doorpraten, zegt hij daar. Met zijn getrouwen schrijft hij een mail aan de leden van NSC. Daarin staat dat verder praten in deze formatieronde geen zin meer heeft. De mail moet om 21:00 verstuurd worden.

Ze moesten over deelonderwerpen verkennende gesprekken voeren. Dat kan je in een week doen, zeggen betrokkenen. Dat gebeurde niet

Aan het begin van de avond nodigt hij drie journalisten (van AD, de Volkskrant en NOS) uit in het hotel, om uitleg te geven. Ze moeten het tot 21:00 voor zich houden, maar de NOS-verslaggever blijkt de mail via een andere weg al in bezit te hebben, en voelt zich dus niet gebonden aan een opgelegd embargo.

Omtzigt, die woedend reageert, is de controle vanaf dat moment kwijt. Hij laat de mail aan de leden meteen uitgaan, waarna NOS en AD een nieuwsalarm sturen. Iets na kwart over zeven krijgen de drie andere onderhandelaars, die van niets weten en nog op het ministerie aan hun chemie zitten te werken, de persalarmen binnen op hun telefoon.

Lees ook
Omtzigt breekt gesprekken af vanwege ‘schrik’ over financiën

Verbijsterd

Pas daarna stuurt Omtzigt een kort bericht in de appgroep waarin de vier onderhandelaars zitten. De app is beleefd („beste collega’s”), maar kort: Omtzigt wil niet verder. Hij bedankt ze voor de goede samenwerking. De partijleiders zijn verbijsterd. Ze hadden het niet zien aankomen, en krijgen het ook nog eens ná journalisten te horen. Ook Plasterk krijgt het via WhatsApp te horen.

Het ging om financiën, schrijft Omtzigt in het appbericht en in de mail aan de leden. Die liggen hem zwaar op de maag. Omtzigt had de afgelopen weken vaak gevraagd om preciezer in kaart te brengen waar de financiële risico’s voor een nieuw kabinet zitten. Nu gaat het nog goed met de overheidsfinanciën, maar blijft dat zo? Waar zitten de risico’s? De ‘uitvraag’ van Omtzigt aan alle ministeries leidt tot 21 ambtelijke brieven, die in de laatste week van januari binnenkomen.

Plasterk stuurt na het gesprek op maandag, de dag dus vóór de breuk, een bericht aan de vier onderhandelaars. De inventarisatie van financiële risico’s per ministerie is compleet en ligt ter inzage klaar. Wel moeten ze een geheimhoudingsverklaring tekenen.

Omtzigt reageert ontsteld op de brieven, om twee redenen: de mogelijke tegenvallers zijn ernstiger dan waar ze aan de formatietafel rekening mee hadden gehouden. Belangrijker nog: het tast zijn vertrouwen aan. Juist op het punt van financiën was al veel frictie tussen NSC en VVD aan de ene kant en PVV en BBB aan de andere kant. De partijen hadden er al twee keer over gepraat, en het leidde vooral tot onbegrip. De PVV wil bijvoorbeeld het eigen risico in de zorg afschaffen en de btw op boodschappen op nul procent. „Bestaanszekerheid bouw je niet met luchtkastelen”, schrijft Omtzigt in de mail aan de leden.

Vertrouwen

Ook het vertrouwen in Plasterk is erdoor beschadigd. In de mail aan de leden benadrukt hij dat hij moest „aandringen” om het overzicht te krijgen, en dat de brieven al dagen binnen waren voor hij bericht kreeg. Het gedoe rondom de brieven raakt een teer punt bij Omtzigt. Als hij het gevoel heeft dat iets wordt achtergehouden, reageert hij boos en soms geëmotioneerd. Zo kent iedereen in Den Haag hem als Kamerlid. En nu juist dít hem in de formatie overkomt, reageert hij zoals iedereen hem kent. Het is classic Pieter, wordt gezegd.

Er is ook veel verbazing. Omtzigt had vooral om mogelijke tegenvallers gevraagd, dus dan is het logisch dat de ministeries met negatieve scenario’s komen. Er kunnen ook meevallers zijn. Je moet ambtelijke scenario’s met een korrel zout nemen, want ministeries willen altijd meer geld. Bovendien: zó verrassend waren die cijfers helemaal niet. De grote lijnen waren al geschetst in een gesprek tussen de onderhandelaars en drie financiële experts: president Klaas Knot van De Nederlandsche Bank, directeur Pieter Hasekamp van het Centraal Planbureau en de secretaris-generaal van het ministerie van Financiën, Bas van den Dungen.

Wat steeds maar niet lukt, is een gezamenlijke analyse van de staat van Nederland

Maar de aanloop tot het besluit gaat verder dan alleen deze kwestie. Aan de onderhandelingstafel worden de voorwaarden al in de weken ervoor gecreëerd. Omtzigt voelt zich gaandeweg steeds meer geïsoleerd. De andere drie partijleiders ergeren zich in toenemende mate aan Omtzigt, die op details doorvraagt, alsof ze al in de eindfase zitten.

Maar dit is nog een eerste fase, bedoeld om erachter te komen of er een basis is om écht te gaan onderhandelen. De partijen zouden overeenstemming moeten vinden over „een gezamenlijke basislijn voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat”. NSC had daarom gevraagd, omdat er grote weerstand in die partij leeft tegen de PVV, en haar antirechtsstatelijke programmapunten.

Dat lukt, min of meer, in wollig geformuleerde teksten over het belang van de rechtsstaat, al blijft er spanning over dit onderwerp bestaan.

Sfeer verzuurt

Ook moesten ze volgens de opdracht over deelonderwerpen verkennende gesprekken voeren. Je zou dit in een week kunnen doen, zeggen betrokkenen, maar dat gebeurt niet. Het duurt te lang. De sfeer verzuurt, het gaat toch weer erg snel over details.

Bovendien: wat steeds maar niet lukt, is een gezamenlijke analyse van de staat van Nederland. Wat de problemen zijn, in welke richting de oplossingen gezocht moeten worden.

Aan tafel wordt steeds vaker, en steeds langer, gepraat over de actualiteit. Daar is veel reden toe. De VVD-fractie in de Eerste Kamer stemt voor de spreidingswet, die onacceptabel is voor de PVV. Dilan Yesilgöz heeft iets uit te leggen. Wilders wil daarop afspraken maken om de wet in een volgend kabinet niet uit te hoeven voeren. Het leidt tot een ruzieachtig gesprek tussen met name Omtzigt, Wilders en Van der Plas.

Yesilgöz doet een toezegging die de buitenwereld nauwelijks opmerkt, maar die bedoeld is om het proces gaande te houden. Op het VVD-congres in Noordwijkerhout geeft ze op 27 januari signalen dat haar partij niet alleen een coalitie onder leidingvan de PVV wil gedogen, maar er ook volwaardig aan mee wil doen.

Nog meer gebeurtenissen: boerenprotesten lopen uit de hand en voorman Mark van den Oever van Farmers Defence Force uit – staand voor een brandende barricade – dreigende taal naar Kamerlid Harm Holman (NSC), die had gezegd dat de veestapel zal moeten krimpen voor natuurherstel. Caroline van der Plas, die hierover fel had gedebatteerd met Holman, weigert bij Op1 het filmpje te veroordelen.

Omtzigt is woedend. Hij vertelt aan Van der Plas dat hij er een bericht over op X wil zetten. Dat doet hij ook: „Verkapte dreigementen zijn niet ok. Daar neem je gewoon afstand van, @lientje1967.” Het versterkt een mediastorm, waar Van der Plas dan al middenin zit.

Verdeeldheid blootgelegd

In de omgeving van Omtzigt heerst het gevoel dat de drie andere partijen bezig zijn NSC er langzaam uit te duwen. Dat gevoel wordt versterkt door, opnieuw, X. Wilders plaatst op maandagavond een bericht: „Ik vind dat de inzet van de partijen die nu onderhandelen dan ook echt moet zijn om er samen uit te komen. Dat moet ook echt gaan lukken.” Meteen reageren Yesilgöz („Sluit ik mij helemaal bij aan”) en Van der Plas („Ik ook”).

Deze actie is vooraf gecoördineerd in de appgroep. Maar Omtzigt wil er niet aan meedoen. De sessie op het ministerie van die dag was daarvoor naar de media gelekt, en Omtzigts vertrouwen in de andere drie is daardoor nog verder beschadigd. Hij had bovendien gevraagd waarom zíj geen probleem hadden met het uitblijven van de beloofde brieven. De X-berichten van de andere drie, bedoeld om eenheid uit te stralen, leggen juist de verdeeldheid bloot.

Op dinsdagavond treedt Omtzigt op in het tv-programma Humberto. Hij wil daar zijn besluit nog toelichten, want, zo is ook de conclusie bij NSC’ers, de dag is chaotisch verlopen, er is te veel onduidelijkheid en onrust ontstaan. Omtzigt gaat hierna naar huis om tot rust te komen, en gaat niet langer in op uitnodigingen van Plasterk. Hij keert niet terug naar Den Haag en werkt vanuit huis. Aan de formatietafel in de Tweede Kamer is woensdag één stoel leeg, een flesje water staat, onaangeroerd, op tafel.

Met medewerking van Lamyae Aharouay, Pim van den Dool en Petra de Koning

Lees ook
De formatie is abrupt gestopt. En elk nieuw scenario lijkt onaantrekkelijk

Delen





Mail de redactie