Kabinet komt over twee maanden met brede aanpak voor het stikstofprobleem

De Nederlandse overheid moet meer doen om door stikstofuitstoot veroorzaakte schade aan beschermde natuurgebieden te voorkomen. Tot dat oordeel kwam de rechtbank in Den Haag woensdag in een zaak die milieuorganisatie Greenpeace tegen de Nederlandse staat had aangespannen. De staat moet Greenpeace een dwangsom van 10 miljoen euro betalen als de stikstofdoelen van 2030 niet gehaald worden. Volgens deze doelen mag 50 procent van Natura-2000 gebieden dan niet langer overbelast zijn.

De staat kan in beroep, maar het kabinet-Schoof moet ondertussen wel werk maken van de uitvoering van het vonnis. Premier Schoof zei vrijdag te verwachten in eind maart of begin april daarvoor een plan te publiceren.

Hoe moet het nu verder met de landbouw, bouw, energie, industrie en mobiliteit sinds de Greenpeace-uitspraak?

Landbouw

Veroorzaakt 67 procent van de totale stikstofneerslag in Nederland (inclusief stikstof uit het buitenland).

Nu al zit de landbouw op slot. Ook boeren die hun bedrijf willen verduurzamen kunnen dat niet doen, omdat ze vrijgekomen stikstofruimte niet meer zonder nieuwe vergunning mogen vullen (‘interne saldering’: als je zorgt dat er minder stikstof wordt uitgestoten dan waarvoor je een vergunning hebt, kun je met die stikstofruimte iets anders doen), sinds een uitspraak van de Raad van State van afgelopen december. Voordat ze een vergunning kunnen krijgen, zal altijd getoetst moeten worden of de stikstofruimte (de maximale hoeveelheid stikstof die een bedrijf, bedrijfstak, regio of land in een bepaalde periode mag uitstoten) nodig is voor de natuur.

De Greenpeace-uitspraak heeft geen directe gevolgen zolang de overheid geen nieuwe maatregelen neemt. Op de lange termijn is de uitspraak wel ingrijpend voor boeren. Ger Koopmans, voorzitter van de Land- en Tuinbouworganisatie (LTO), zei in een eerste reactie dat de maatregelen die nodig zijn om de stikstofdoelen in 2030 te halen „ongekende impact hebben op de agrarische sector”, ook voor akkerbouwers, die waarschijnlijk minder mest kunnen gebruiken. Hoe groot de impact is en voor wie, weet LTO nog niet.

Ook de Rabobank zegt als grootste boerenleenbank nog niet goed te kunnen overzien welke gevolgen de uitspraak heeft zolang er nog geen maatregelen bekend zijn. De bank heeft een fonds van 3 miljard euro waarmee boeren tegen gunstiger tarieven kunnen lenen om hun bedrijf te verduurzamen. De bijna 500 miljoen euro die daar volgens een woordvoerder tot nu toe voor is uitgeleend, gebruiken boeren voor 80 procent om te extensiveren: minder vee op meer land, waardoor de uitstoot per hectare afneemt. Niet bekend is hoeveel boeren sinds de uitspraak van de Raad van State nog een duurzame lening aanvroegen.

Caring Farmers, een groep natuurinclusieve kringloopboeren, ziet in extensivering de uitweg uit de huidige impasse. Zij behoren tot de boeren die juist blij waren met de uitspraak van 22 januari omdat die volgens hen de overheid dwingt om de sector drastisch te veranderen naar een landbouw waarbij het aantal dieren in balans wordt gebracht met het aantal hectares. „Nu gaat het om stikstof, maar voor biodiversiteit, bodem- en waterkwaliteit is die transformatie net zo hard nodig”, zegt een woordvoerder.

Wat deze uitspraak de landbouwsector zal kosten, heeft nog geen instantie uitgerekend en is ook moeilijk te ramen, zegt Roel Jongeneel, econoom aan de Wageningen University & Research. „Er is vooral onzekerheid, die was er al. Boeren weten niet wat ze op bedrijfsniveau moeten doen om generieke stikstofdoelen te halen.”

Jongeneel ziet de uitspraak als een duwtje naar een andere manier om de doelen te halen. Niet door de sector voor te schrijven welke middelen ze moeten inzetten, maar door boeren op bedrijfsniveau af te rekenen op doelen zodat ze zelf kunnen bepalen hoe ze die halen, bijvoorbeeld door CO₂-beprijzing.

Bouw

Veroorzaakt 1,3 procent van de totale stikstofneerslag in Nederland (inclusief buitenland).

Stel, een aannemer is bezig met de bouw van duizend nieuwe woningen. Dat project komt met het jongste stikstofvonnis niet meteen helemaal stil te liggen, maar loopt wel vertraging op. „Zo’n project verloopt in fasen, waarbij bijvoorbeeld steeds tweehonderd nieuwe woningen worden opgeleverd. De eerste tweehonderd kunnen al zijn opgeleverd en voor de volgende tweehonderd woningen is de vergunning bijvoorbeeld al geregeld”, legt Martijn van de Koolwijk van het Brabantse bouwbedrijf Heijmans uit. „Maar voor de fasen erna, zeg de laatste zeshonderd woningen, moet je nu door de uitspraak door een uitgebreidere vergunningsprocedure; die duren langer dan je vooraf hoopte.”

Nederland heeft de komende jaren ongeveer een miljoen nieuwe woningen nodig. De bouw daarvan zal door de stikstofperikelen verder vertragen. Het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) gaat ervan uit dat door de Greenpeace-uitspraak in elk geval enkele duizenden woningen een half jaar later opgeleverd zullen worden, zegt directeur Taco van Hoek tegen de zakensite Business Insider.

Wat het precieze effect van het jongste stikstofvonnis op de bouwproductie zal zijn, is nu lastig te zeggen. Het EIB is nog aan het rekenen, bouwers zijn al langer hun projecten aan het inventariseren, sinds de Raad van State een einde maakte aan de praktijk van ‘intern salderen’. Dat betekent dat voor een aantal projecten alsnog een vergunning moet worden aangevraagd.

Bouwers zeggen al lang bezig te zijn om hun emissies omlaag te brengen, onder meer door hun machinepark elektrisch te maken. „Daarvoor moeten we vaak zelf bestaande machines laten ombouwen”, zegt Van de Koolwijk.

Bouwbedrijf Van Wijnen in Baarn bouwt een groot deel van zijn woningen in de fabriek. „Daardoor zijn we veel korter op de bouwplaats aanwezig en stoten we 40 procent minder uit”, zegt woordvoerder Mark Denslagen. „Misschien dat als de stikstofneerslag echt omlaag moet, de vraag naar onze emissiearme fabrieksbouw zal stijgen.”

Dan moet de overheid van die reductie wel eens echt werk gaan maken, is de boodschap van brancheorganisatie Bouwend Nederland: „De politiek moet doen waarvoor de politiek is bedoeld: plannen maken en uitvoeren.”

Energie

Veroorzaakt (samen met industrie) 8 procent van de totale stikstofneerslag in Nederland (inclusief buitenland).

In de duurzame-energiewereld klinken na de uitspraak van woensdag steeds dezelfde vragen. De energietransitie helpt de stikstofuitstoot naar beneden te brengen, maar tijdens het bouwen van bijvoorbeeld alle infrastructuur die nodig is voor die overgang, komt tijdelijk stikstof vrij. Loopt de energietransitie, en dus het terugdringen van de stikstofuitstoot op langere termijn, straks meer vertraging op door een strenger pakket aan stikstofmaatregelen? Of krijgen projecten die de Nederlandse energievoorziening verduurzamen een vrijstelling?

Een voorbeeld waarom die vragen opdoemen: de branchevereniging voor duurzame-energiebedrijven (NVDE) presenteerde vorige week een pakket aan maatregelen, waarmee Nederland in het jaar 2030 bijna 30 kiloton minder stikstofdioxide (NOx) zou kunnen uitstoten. Grote winst valt volgens NVDE vooral te halen met het elektrificeren van het wagenpark: het stimuleren van elektrisch rijden door korting te geven op kilometerheffing, en de kilometerheffing zelf, levert een besparing op van 8,1 kiloton NOx in 2030. Maar om die winst te halen zijn laadpalen nodig om elektrische auto’s aan op te laden. En voor die laadpalen (en andere aansluitingen) moeten straten open om kabels aan te leggen, die weer nodig zijn om duurzame elektriciteit te vervoeren van bron naar laadpaal. „En als netbeheerders door strengere stikstofregels langer bezig zijn met het aanleggen van die kabels, moet iedereen langer wachten op zijn aansluiting”, zegt een woordvoerder van netbeheerder Tennet.

De uitspraak veroorzaakt nu al onrust. Dat komt niet zozeer door de rechtszaak van Greenpeace, maar door chaotisch stikstofbeleid. „Om te weten waar we capaciteit bij moeten bouwen, zal je ook helder moeten hebben waar bijvoorbeeld woningbouw gerealiseerd gaat worden”, zegt Huibert Baud, directeur klant en ontwerp van Alliander. „Het is al een enorme opgave, ook voor gemeente en provincie. Iedereen wil weten waar we aan toe zijn. Hoeveel capaciteit moeten we leveren, maar nu ook: kan de bouw van de woonwijk überhaupt wel door?”

De duurzame-energiesector voelt nu vooral veel van de uitspraak van de Raad van State van afgelopen december, om intern salderen af te schaffen. „In Harderwijk konden we dankzij intern salderen een transformatorstation uitbreiden”, zegt Huibert Baud. „Het grootste deel van onze bouw is elektrisch en stoot dus geen stikstof uit, maar de aanvoer van materiaal met vrachtwagens is dat niet. Om dit project toch door te laten gaan hebben we stikstofruimte uitgewisseld met een sportpark naast het station, dat daarom een jaar lang niet heeft kunnen bemesten. Deze constructie, die bijdraagt aan de lang etermijnoplossing voor stikstof, kan nu niet meer.”

Victor van der Chijs, voorzitter van Deltalinqs, de branchevereniging voor Rotterdamse havenbedrijven, zegt na het besluit van december plots alsnog vergunningen te moeten aanvragen voor projecten die al in uitvoering zijn of zelfs al zijn afgerond.

Industrie

Veroorzaakt (samen met energie) 8 procent van de totale stikstofneerslag in Nederland (inclusief buitenland).

Bij grote Nederlandse industriebedrijven is het ook vooral de uitspraak van half december die tot zorg leidt. Stikstof is in de industrie op twee manieren relevant: bedrijven stoten soms zelf grote hoeveelheden uit, en voor vergroenings- of bouwprojecten in de industrie is soms stikstofruimte nodig.

Voor dat tweede was het vrij gebruikelijk om intern verschillende uitstoot tegen elkaar af te strepen, het ‘intern salderen’ waar de Raad van State zich kritisch over uitliet. Vaak zijn langs deze weg bouwprojecten uitgevoerd. „Dit is voer voor onze juristen”, zegt een woordvoerder van kunstmestfabriek Yara. Zij kijken nu terug naar verschillende projecten van het bedrijf. Ook staalfabriek Tata Steel zegt de gevolgen van deze uitspraak te bekijken.

Voor de staalfabriek kan de uitspraak ook gevolgen hebben voor toekomstige vergroeningsplannen. Tata Steel is op dit moment bezig de vergunningen aan te vragen voor de ombouw van de fabriek naar een heel andere manier van staal maken. Het bekijkt nu ook of de uitspraak van half december daar gevolgen voor heeft. Ook Chemelot in Limburg laat weten rekening te houden met complexe vergunningverlening voor projecten in de toekomst als gevolg van deze uitspraak.

De Greenpeace-uitspraak heeft mogelijk vooral op de langere termijn gevolgen voor de industrie. Bedrijven willen zich hier nu nog niet over uitlaten en zeggen dat dit een zaak voor de staat is. In het verleden is bij de stikstofproblematiek vanuit Den Haag regelmatig gezegd dat ook de industrie een bijdrage moet leveren aan het terugdringen van de uitstoot. Deze uitstoot is echter slechts een fractie van de uitstoot van de landbouw.

Er lopen bij sommige grote industriële uitstoters projecten om de stikstofuitstoot terug te dringen. Zo maakte steenwolfabrikant Rockwool in Roermond in oktober bekend het productieproces aan te passen om de stikstofuitstoot terug te dringen, en ook Tata Steel heeft daarvoor een filter geplaatst.

Mobiliteit

Veroorzaakt 20 procent van de totale stikstofneerslag in Nederland (inclusief buitenland).

Wat de stikstofneerslag van mobiliteit betreft, valt vooral Schiphol op. De luchthaven ligt onder vuur: volgens milieuorganisaties zorgt Schiphol voor te veel stikstofdepositie op natuurgebieden en kreeg het vliegveld ten onrechte een natuurvergunning. Die is wettelijk verplicht. De organisaties startten een rechtszaak die nu loopt. De luchtvaart zorgt naar schatting voor 1,1 procent van de stikstofneerslag op kwetsbare natuur. Schiphol moet de neerslag op de achttien Natura 2000-gebieden rond de luchthaven verlagen. Daartoe kocht het vliegveld in 2023 de stikstofruimte van negen agrarische bedrijven. De aldus verkregen stikstofruimte was genoeg om Schiphol een natuurvergunning te verlenen, vond het ministerie van Landbouw. Mobilisation for the Environment en andere organisaties waren het daarmee oneens en spanden een rechtszaak aan tegen deze natuurvergunning. Die zaak diende half november.

De A27 bij landgoed Amelisweerd. De regio Utrecht wil de snelweg verbreden. Hiertegen is veel verzet, omdat de plannen ten koste zouden gaan van de natuur, aldus milieuorganisaties. Foto Sander Koning/ANP

Voordat de rechtbank in Den Haag een uitspraak kon doen in de zaak – die werd in januari verwacht – bepaalde de Raad van State in december dat er strengere eisen gelden voor de manier waarop bedrijven de stikstofruimte moeten berekenen van (nieuwe) activiteiten die een nadelig effect hebben op de natuur. De rechtbank heeft nu zowel het ministerie van Landbouw als Mobilisation for the Environment c.s. tot 28 januari de tijd gegeven om te laten weten wat volgens hen de impact is van de Raad van State-uitspraak. Wanneer de rechtbank vervolgens de natuurvergunningszaak weer ter hand neemt, is nog onbekend.

Twee andere deelsectoren zijn ook van belang bij de stikstofuitstoot van mobiliteit. Het wegverkeer (personenauto’s en vrachtwagens) is goed voor 5 procent van de totale stikstofdepositie en de zeescheepvaart voor ruim 4 procent. De vormen van vervoer die een kleinere stikstofneerslag veroorzaken zijn onder meer de binnenvaart, mobiele werktuigen en de recratievaart. Op de weg zorgt de elektrificatie van zowel personenauto’s als trucks de komende jaren voor een forse afname van de stikstofuitstoot (volgens onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving, 2023).

Die daling geldt niet voor de zeevaart. In oktober meldde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) dat de uitstoot van stikstofoxiden in de zeevaart „hoger is dan verwacht” ondanks strengere emissie-eisen voor nieuwe zeeschepen. Nederland pleit in internationaal verband voor een strengere handhaving van stikstofregels voor onder meer de Noordzee.

Delen

Mail de redactie