In de Obo-gevangenis van Mandalay, in Myanmar, waar geschiedenisstudent Thaik Tun Oo werd opgesloten, zaten vervuilde gevangenen boven op elkaar. Hij vertelt, via Signal, hoe de gevangenen ’s nachts als lepeltjes in elkaar gevouwen probeerden te slapen. Corona waarde rond. Er heerste schurft. Medische zorg ontbrak. Maar het ergste moest toen nog komen.
Thaik Tun Oo werd op 12 maart 2021 opgepakt. De nu 23-jarige student deed die dag mee aan de massale protesten tegen de coup die in Myanmar een einde had gemaakt aan de regering van Aung San Suu Kyi, die kort daarvoor overtuigend de verkiezingen had gewonnen. Deelname aan die protesten werd door het bewind van juntaleider generaal Min Aung Hlaing, bestempeld als terroristische daad. Een rechter legde Thaik Tun Oo drie jaar celstraf op.
Eenmaal in de gevangenis kwam hij in verzet tegen de omstandigheden in de gevangenis en spoorde lotgenoten aan hetzelfde te doen. Dat kwam hem duur te staan.
Hij werd getaserd en overal op zijn lichaam geslagen met een stalen pijp, stokken en kabels. Tot bloedens toe, vertelt hij. „Het land behoort aan Min Aung Hlaing. Jij moet je mond houden”, beten bewakers hem toe.
Telkens als hij dacht dat de mishandeling voorbij was, kwamen zijn kwelgeesten terug. Met oorverdovende boeddhistische mantra’s. En ze dwongen hem te tijgeren door een haag van mannen die er op los sloegen.
„Ik leef nog,” zei hij tegen zichzelf toen hij met wonden op rug, hoofd en schouders in een cel van 2,5 bij 3 meter belandde. Een smalle spleet boven in de muur was zijn enige zicht op de buitenwereld. Een driedubbele deur van hout en staal versterkte het gevoel van isolatie. „Ik ben een sociaal dier. Mijn enige gezelschap waren muggen en de vogels die voorbij vlogen.”
Het stukje van de Mandalay Hill die hij door de smalle muurspleet zag, bezorgde hem heimwee. Het was zijn favoriete plek. Hij had er vaak genoten van het uitzicht over de majestueuze rivier de Irrawaddy. Als dan in het fluwelen donker de lichtjes begonnen te flonkeren was het alsof niet de stad, maar de sterrenhemel aan zijn voeten lag. In de diepte was ook de gevangenis te zien. „Nooit kwam het in me op dat ik daar nog eens zou belanden.”
Uitbreiding gevangenissen
Sinds de staatsgreep van 1 februari 2021 zitten de cellen van Myanmar voller dan ooit tevoren. Dagelijks vinden nieuwe arrestaties plaats, en de junta is druk bezig met uitbreiding van het gevangenissysteem. De Britse mensenrechtenorganisatie Center for Information Resilience (CIR) bracht met opensourceonderzoek, analyse van sociale media en digitale research 59 gevangenissen en 53 werkkampen in kaart. Bij 33 van de 59 gevangenissen waren verbouwingen te zien. Bij 25 gevangenissen identificeerden de onderzoekers in totaal 33 nieuwe gebouwen buiten het terrein, vermoedelijk nieuwe detentiecentra. En er zijn twee geheel nieuwe gevangenissen in aanbouw. CIR vermoedt dat hun cijfers een onderschatting zijn.
Volgens de Assistance Association for Political Prisoners (AAPP), een mensenrechtenorganisatie die zich op Myanmar richt, werden sinds de staatsgreep bijna 26.000 mensen gearresteerd. Bijna twintigduizend van hen zitten nog vast.
De organisatie documenteert al ruim twintig jaar het lot van politieke gevangenen. Het is risicovol en ingewikkeld werk. Medewerkers moeten in het diepste geheim opereren. Het regime wordt er steeds beter in om communicatie te onderscheppen en de afzenders op te sporen. Bovendien zijn delen van het land door de junta afgesneden van internet.
Net als de meeste medewerkers weet Bo Kyi, een van de oprichters van de organisatie, uit eigen ervaring wat het betekent om vast te zitten. „Dit regime gaat nog wreder te werk dan het vorige.”
Bo Kyi acht juntaleider Min Aung Hlaing en zijn collega’s tot alles in staat, zeker nu de volksopstand tegen het regime voortduurt. Het leger lijdt in de strijd met gewapende oppositiegroepen gevoelige verliezen, en is de controle in grote delen van het land kwijt. „Steeds vaker worden politieke gevangenen gebruikt om de woede op te koelen.”
In rechtszalen op het terrein van de gevangenissen vinden volgens de AAPP in hoog tempo schijnprocessen plaats. In een deel van het land geldt sinds de coup de staat van beleg, wat regionale commandanten de bevoegdheid geeft arrestanten zelf – zonder advocaat – bij militaire tribunalen te berechten voor zo’n twintig misdrijven, van het verspreiden van nepnieuws tot hoogverraad.
„Van de meeste politieke gevangenen weten we na hun arrestatie niet eens waar ze zich bevinden en of ze nog leven. Ze verdwijnen, voor weken of maanden, of voor altijd.” zegt Bo Kyi.
Onder het huidige bewind worden families volgens Bo Kyi vaker dan voorheen collectief gestraft. Als degene die gezocht wordt weet te ontkomen, wordt een gezinslid opgepakt. Vaak worden hun huizen en ander bezit in beslag genomen.
Opgehangen
Zelfs executies worden voor het eerst in meer dan dertig jaar weer uitgevoerd. Zo werden in juli 2022 de prominente schrijver en activist Ko Jimmy en de populaire rapper en ex-parlementariër Zeyar Thaw vanwege ‘terroristische activiteiten’ opgehangen in de Insein-gevangenis. Het vonnis was uitgesproken op het terrein in een militair tribunaal achter gesloten deuren, op het terrein van de gevangenis, zonder advocaat of andere verdediging.
Hun lichamen verdwenen in het diepste geheim. Nabestaanden die bleven hopen dat het nieuws niet klopte, zagen de voltrekking van het vonnis bevestigd in een paar regels in de staatskrant – ergens tussen propagandaberichten over de productie van honing en de distributie van coronavaccins. Scheldende, door het regime ingehuurde bendes, bekogelden de huizen van de rouwende families.
Lees ook
‘Dit regime in Myanmar doet waar het zin in heeft’
Rug doorboord met spiesen van bamboe
Journaliste Ah La Lay Thuzar (die nu 37 jaar is) deed na de staatsgreep maanden achtereen verslag van het geweld van het leger en de politie. Ze was gewaarschuwd dat de junta het op haar voorzien had. „Als je beweegt schieten we”, klonk het toen ze geboeid en met een kap over haar hoofd in de auto werd geduwd.
Het verhoor in een van de beruchte martelcentra van Yangon duurde tien dagen. Onder een spervuur van vragen werd ze al meteen de eerste nacht door militairen in burger met een bundel van bamboetakken afgeranseld. Met een kap over haar hoofd en met haar handen geboeid op haar rug zat ze tien uur lang op een hoge stoel, zodat haar voeten niet bij de grond konden.
Ook de volgende dagen gingen de aframmelingen door. Haar benen raakten zo opgezwollen dat haar wijde broek bijna knapte. Ze doorboorden haar rug met spiesen van bamboe.
Thuzar is een ervaren journaliste, en naar eigen zeggen „een taaie vrouw”. Ze verdroeg de folteringen en gaf vage antwoorden om anderen niet in de problemen te brengen. „Maar de pijn zal ik nooit vergeten.”
Maar toen haar ondervragers dreigden haar tegenover haar bijna zevenjarige dochtertje in elkaar te slaan, barstte ze in tranen uit. Ze wist uit haar werk dat het geen loze dreigementen waren. Zelfs kinderen worden gearresteerd en geestelijk of fysiek mishandeld. „De gedachte dat mijn dochtertje dat zou moeten meemaken was meer dan ik kon verdragen.” Toen ze niet meer kon stoppen met huilen, brachten haar bewakers haar terug naar cel, kennelijk tevreden dat ze haar gebroken hadden. „Elke nacht hielden de pijnkreten van anderen die gefolterd werden me uit mijn slaap.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/01/30152247/data110956642-2d051e.jpg)
Na een maand in het martelcentrum werd ze overgebracht naar een nieuw cellenblok in de Insein-gevangenis in Yangon om twee jaar celstraf uit te zitten wegens opruiing en het verspreiden van haat tegen de strijdkrachten.
Vrouwelijke politieke gevangenen krijgen volgens onderzoekers van AAPP vaker dan voorheen te maken met aanranding. Om te controleren of ze na terugkeer uit de rechtszaal geen brieven of andere verboden waar meesmokkelen, worden ze onderworpen aan grondige fouillering. Hun borsten en geslachtsdelen worden ruw betast. Soms wordt ook hun vagina onderzocht. Het gebeurt in het zicht van anderen.
Thuzar beschrijft dat er camera’s hingen in haar cel. In diezelfde ruimte moesten ze zich verkleden of naar het toilet.
Praten over seksueel geweld is een enorm taboe in de conservatieve cultuur van Myanmar. Maar verschillende vrouwelijke ex-gevangenen verklaren tegenover een onderzoeker van AAPP dat ze tijdens hun ondervraging met verkrachting werden bedreigd. Een mannelijke journalist is een van de weinigen die openlijk en gedetailleerd over zijn verkrachting vertelde.
Volgens de Committee to Protect Journalists (CPJ) is Myanmar na China het land waar media het meest vervolgd worden. AAPP verklaart dat de afgelopen drie jaar 192 mediamedewerkers werden gearresteerd, 61 van hen zitten nog steeds achter de tralies. Thuzar kwam op op 4 januari 2023, de dag van de onafhankelijkheid, vrij.
Gevangenen als wisselgeld
Politieke gevangenen worden niet alleen als afschrikwekkend voorbeeld voor de opstandige bevolking gebruikt. Hun vrijlating dient ook als wisselgeld om buitenlandse druk te verminderen en positief in het nieuws te komen. Maar de amnestie, vaak op belangrijke feestdagen, betreft steevast vooral gewone criminelen. De weinige politieke gevangenen onder de vrijgelatenen zijn vaak degenen wier straffen er al op zitten, en als de internationale aandacht is weggeëbd worden ze net zo makkelijk weer opgepakt met nieuwe aanklachten, soms al op de drempel van de uitgang.
De beruchtste gevangenissen bevinden zich in Pathein, Daik-U, Myingyan, Monywa, Magway, Tharyarwady, Insein en Kalay. Gevangenen worden vaak met opzet zo ver mogelijk van hun woonplaats opgesloten. Het is daardoor voor familieleden tijdrovend en kostbaar om hen op te zoeken. Regelmatig wordt gevangenen elk contact met de buitenwereld verboden. Ook het Internationale Rode Kruis heeft geen toegang.
Voor de aanvulling van het dieet van slechte rijst en waterige soep of curry zijn gevangenen afhankelijk van hun familie. Nu sommige gevangenissen zich in oorlogsgebied bevinden, wordt bezoek almaar moeilijker of simpelweg onmogelijk. Families maken zich zorgen dat de gedetineerden in de vuurlinie aan hun lot worden overgelaten. Een poging van verzetsgroepen om gevangenen in de stad Loikaw te bevrijden mislukte. Ook in gebieden rond Inn Pyaing, Mawlamyine en Monywa wordt gevochten.
Het afgelopen jaar stierven volgens AAPP zeker 34 politieke gevangenen in detentie. Achttien werden in de gevangenis vermoord door personeel of medegedetineerden, en zestien kwamen om door een gebrek aan medische behandeling. Tot afgelopen juli telde AAPP sinds de coup 150 doden in de gevangenissen door marteling of gebrek aan medische verzorging. De organisatie meent dat het werkelijke aantal hoger ligt.
Een huisje speciaal voor Aung San Suu Kyi
Ook Sean Turnell, een Australische honorair hoogleraar en economisch adviseur van regeringsleider Aung San Suu Kyi, werd enkele dagen na de coup opgepakt. Turnell zat 650 dagen vast op beschuldiging van spionage, en schreef een boek over zijn gevangenschap.
De eerste twee maanden werd hij opgesloten in een raamloze ruimte in de Insein-gevangenis die hij ‘De Doos’ doopte. De pijnkreten van gemartelde gevangenen drongen door de muren. Hij werd er tot wanhoop gedreven en overwoog zelfs zelfmoord, zo schrijft hij. Na zijn veroordeling werd hij in de gevangenis weliswaar geketend, geschopt en geslagen, maar niet gefolterd zoals veel van zijn Myanmarese collega’s en andere gevangenen. Hij benadrukt dat zijn lot, hoe vreselijk ook, beter was dan dat van hun. Dat hij het overleefde, heeft hij naar eigen zeggen aan hun zorg en solidariteit te danken.
Turnell was getuige van de bouw van een armzalig huisje met een zitgedeelte en een badkamer op het terrein van de gevangenis in Naypyitaw, waar hij tijdens zijn proces vastzat. Zoals hij al vermoedde was het huisje bestemd voor de eenzame opsluiting van 78-jarige Aung San Suu Kyi. Ze verscheen voor de rechter in een grauwwitte blouse en bruine sarong in plaats van in haar eigen elegante combinatie van htamein (sarong voor vrouwen) en eingyi (kraagloos bloesje). Een scala aan veroordelingen wegens onder meer landverraad, corruptie en opruiing kan haar voor de rest van haar leven opgesloten houden.
Turnell is de laatste die zonder gevaar te lopen openlijk over haar kan vertellen. Er is al maandenlang niets meer over Aung San Suu Kyi haar vernomen, verklaarde haar zoon in Engeland onlangs nog.
Waardigheid behouden
Voor student Thai Tun Oo waren de eerste twee weken in de cel ondraaglijk. Zijn wonden heelden maar langzaam en zijn ledematen bleven stijf. Hij leefde op oude rijst, de stukjes vlees die hij soms kreeg waren vaak bedorven. Zijn maag speelde op en hij werd broodmager. Uiteindelijk speelden andere gevangenen hem eten toe, en kreeg hij schone kleding en een deken. In de dagen die zich eindeloos uitstrekten, probeerde hij moed te putten uit de herinnering aan een beroemde dissident wiens boek hij tijdens zijn studie had gelezen. Die had zich tijdens twintig jaar gevangenschap als een held gedragen. „Zo wilde ik ook zijn. Ik wilde mijn waardigheid behouden.” Later zou hij horen dat familie en vrienden hem dood waanden.
Lees ook
In de cel in Myanmar heerst de willekeur
