Hoe Soedan uiteen dreigt te vallen in duizend stukjes

Soedans politiek heeft altijd veel weg gehad van een marktplaats, waar als bij koehandel mannen in kaki hun eigen belangen nastreven. Zo werd de nationale eenheid ondermijnd, raakte het land versnipperd en toen bij het handjeklap onlangs twee generaals naar hun wapens grepen, belandde Soedan zelfs in een dodelijke gevecht om de macht. „Als deze strijd doorgaat, zal Soedan niet in tweeën splitsen maar in vele delen uiteenvallen”, voorspelt Peter Adwok, een voormalig minister Hoger Onderwijs, nu woonachtig in Zuid-Soedan.

Het gaat in Soedan namelijk niet alleen om het gevecht tussen generaals Abdel Fattah al-Burhan en Mohamed Hamdan Dagalo, alias Hemedti. Op de marktplaats zijn nog veel meer partijen die meebieden.

Heersers in Soedan zijn vrijwel altijd uit de Nijlvallei afkomstig, uit de waterrijke gebieden in het verder kurkdroge land. Dat veranderde tijdelijk toen in 1881 tienduizenden door de radicale islam aangedreven strijders van de Mahdi, ‘de Uitverkorene’, de hoofdstad veroverden. „De meesten van Mahdi’s leger kwamen uit het westelijke Darfur, op honderden kilometers afstand van de Nijl”, zegt Adwok. „Sinds zij werden verjaagd door de Britse kolonisten, hebben louter leiders van rond de Nijl de dienst uitgemaakt, zoals de huidige president Burhan en destijds president Omar al-Bashir.”

Dat historische onrecht moet volgens vele Soedanezen in de uitgerangeerde delen van het land worden rechtgetrokken. Dit gevoel van onrecht leeft onder meer sterk in het verafgelegen Darfur, de regio van Hemedti. „Met Hemedti zijn de nakomelingen van de Uitverkorene voor het eerst weer terug in Khartoem, in het centrum van de macht. Het establishment in de Nijlvallei voelt zich daardoor bedreigd”, aldus Adwok. „Dit is een van de onderstromen bij het huidige conflict, een competitie tussen het centrum en de periferie.”

In Darfur voert Hemedti de boventoon

Het verloop van het strijdtoneel tot nu toe wijst op overwinningen voor Burhans leger in het oosten en langs de Nijl. In Darfur daarentegen voeren de mannen van de Rapid Support Forces van Hemedti de boventoon in steden als Nyala en Al Fashar en controleren ze de luchthavens en de militaire bases. Wanneer Hemedti Khartoem zou ontvluchten, heeft hij daar dus een eigen machtsbasis en zou Soedan in tweeën kunnen splitsen.

Maar vele burgers in Darfur steunen hem niet. Zijn strijders zijn van Arabische afkomst en namen het in 2003 in samenwerking met het regeringsleger van Bashir op tegen rebellengroepen van Afrikaanse komaf. Deze groepen trokken na een vredesovereenkomst, onderhandeld door Hemedti in 2020, de steden binnen en gingen meedoen aan de koehandel. Ze zijn ondanks de vredesafspraken nog niet ontwapend.

Minni Minnawi, leider van de Sudan Liberation Movement (SLM), waarschuwde vorige maand al dat hij zijn strijders niet zou ontwapenen, vanwege de „voortdurende rekruteringscampagnes” in Darfur. Hij wees daarbij een beschuldigende vinger naar Arabische milities en voegde eraan toe: „De rekrutering of mobilisatie van strijders betekent voorbereiding op oorlog.”

Schaduweconomie

Sinds de onafhankelijkheid in 1956 hebben militaire regeringen Soedan geleid, met slechts tien versnipperde jaren van burgerbestuur. De militairen raakten eraan gewend niet alleen een rol te spelen in het landsbestuur, maar ook in de economie, waar ze profiteren van een netwerk van schaduwbedrijven. Leger en veiligheidsdiensten beheersen honderden grote en middelgrote bedrijven in goudwinning, veeteelt, wapens, telecommunicatie, banken, de bouw en agrarische projecten langs de Nijl. De militie- en familieleden van Hemedti verdienen goed aan hun aandelen in banken en de goudhandel in Noord-Darfur.

Volgens schattingen belandde na de afzetting van Bashir in 2019 door een volksopstand slechts 18 procent van de opbrengsten van het land bij de staat. De ontmanteling van deze onder Bashirs Moslimbroeders opgebouwde ‘deep state’ is een van de grootste knelpunten geweest de afgelopen maanden bij zowel besprekingen over machtsverdeling tussen burgers en militairen, als nu tussen de facties in het leger onderling.

Fundamentalisten

De fundamentalisten maken slechts een klein percentage van de bevolking uit, maar zijn goed georganiseerd, en menig Soedanees vermoedt dat ze een rol spelen achter de zaterdag begonnen gevechten tussen Hemedti en Burhan. In het leger dienen talrijke fundamentalistische generaals die wedden op Burhan. Hemedti werpt zich nu op als een bestrijder van de fundamentalisten. Maandag vroeg hij aan zijn internationale „vrienden” in de Verenigde Arabische Emiraten om zich te verenigen tegen Burhan, die hij een „radicale islamist” noemde, „die burgers bombardeert vanuit de lucht” – een methode die overigens al werd toegepast tijdens de oorlogen tegen rebellen in Darfur, waaraan zijn militie deelnam. „We vechten tegen radicale islamisten die Soedan geïsoleerd en in het ongewisse willen houden, en ver van de democratie. We zullen Burhan blijven achtervolgen en hem voor het gerecht brengen”, zei Hemedti.

De Forces for freedom and change, een burgergroep die tot vorige week met het leger onderhandelde over een machtsoverdracht aan een burgerregime, verwees naar een rol van fundamentalisten in een verklaring waarin ze zei „aan de alarmbel te trekken over de plannen van leden van de voormalige partij van Bashir om het land in een verwoestende oorlog te storten met als doel de weg naar een civiel-democratische transitie te blokkeren. Zij zijn deze oorlog begonnen, en zij zijn degenen die hopen de resultaten ervan te oogsten.”

„De verrijzenis van de fundamentalisten en de opkomst van Darfurese strijdgroepen in Khartoem zijn nu de belangrijkste onderstromen, maar ook andere buitengewesten gebieden roeren zich”, zegt Peter Adwok. „Waar vroeger de heersers in de Nijlvallei naar de buitengebieden trokken en geschenkjes uitdeelden, komen de leiders uit die regio’s nu zelf naar Khartoem en eisen ieder op tribale gronden hun deel op. Zo werd de versnippering al eerder ingezet”.

De koehandel binnen de elites van Soedan zette gewone burgers buiten spel, maar voorkwam soms ook conflicten. Misschien dat Burhan en Hemedti alsnog op zo’n wijze tot een deal komen, want ze delen belangen. Beiden hebben bloed aan hun handen, miljoenen in hun buidelzak en misdaden op hun geweten. Als ze ooit de macht moeten overdragen aan een burgerbewind, zou dat hen het hoofd kunnen kosten.