Historicus en archeoloog David Van Reybrouck is de nieuwe Denker der Nederlanden, dat heeft de Stichting Maand van de Filosofie woensdagavond bekendgemaakt. Van Reybrouck, schrijver van ondermeer Revolusi (2020), Congo (2010), Tegen verkiezingen (2013) en Pleidooi voor populisme (2008) neemt het stokje over van filosoof Marjan Slob, zij vervulde de afgelopen twee jaar de functie. In een interview, donderdag op de site van NRC en vrijdag in de papieren krant, zegt Van Reybrouck dat hij de komende twee jaar wil gaan vérdenken. In een essay getiteld De wereld en de aarde, dat hij schreef ter gelegenheid van zijn benoeming, stelt hij dat hij vanuit de verre toekomst naar het heden wil kijken en zich wil richten op „grote thema’s die hem na aan het hart liggen”, zoals democratiseren, dekoloniseren en decarboniseren.
Lees ook
‘Ouderwetse’ titel Dichter des Vaderlands wordt vervangen door het ‘open’ Dichter der Nederlanden
Ook wil Van Reybrouck aandacht besteden aan het thema ‘veiligheid’. Daarmee doelt hij niet alleen op de afbraak van de naoorlogse wereldorde, maar ook op klimaatverandering en andere ontwikkelingen – veranderingen in land- en zoetwatergebruik, de opkomst van synthetische chemicaliën – die het gehele aardsysteem bedreigen. Daarnaast wil de nieuwe Denker een boodschap van hoop blijven uitdragen. „Blijven ijveren voor een volle democratie, waarin stemrecht ook spreekrecht is. Blijven ijveren voor een weerbare natuur en een planeet die niet helemaal ontspoort.”
Van Reybrouck is na René ten Bos, Marli Huijer, René Gude, Hans Achterhuis, Daan Roovers, Paul van Tongeren en Marjan Slob de achtste Denker der Nederlanden. Het denkerschap – tot voor kort nog bekend onder de naam ‘Denker des Vaderlands’ – is een initiatief van Stichting Maand van de Filosofie.
Schotels van een meter doorsnee. Grote sponsachtige en hersenvormige structuren. Iets wat op een woud lijkt, ja, zelfs op een kasteel. Steeds ontdek je weer iets nieuws aan dit koraalrif. Er zitten kleurige anemonen op, zeesterren en zee-egels. En overal zwemmen bijzondere vissen, van piepkleine zwart-witte met lange franjes tot grote felblauw-gele met scherpe bekken. Een tropisch koraalrif in al zijn complexiteit – en dat niet in de tropen, maar in Arnhem, in het enorme zeeaquarium van Burgers’ Zoo: de Ocean.
Het is het grootste indoor koraalrif van Europa, vertelt curator Max Janse. Hij studeerde biologie in Wageningen en specialiseerde zich in het beheren van grote zeeaquaria. Al ruim een kwart eeuw werkt hij bij Burgers’ Zoo. Daarnaast zit hij in het bestuur van de Europese dierentuinenvereniging EAZA en is hij voorzitter van de Europese Unie voor Aquariumcuratoren. Deze week leidt hij een workshop voor 43 koraalexperts uit heel Europa. NRC mag een ochtend meelopen – we krijgen een kijkje achter de schermen van de Ocean.
„We hebben hier 120 soorten koraal”, vertelt Janse op een smalle omloop aan de bovenrand van de gigantische aquariumbak, buiten zicht van het publiek. „Van oorsprong allemaal uit de tropische Indo-Pacific. We zijn vooral heel trots op onze hersenkoralen en onze geweikoralen. Die zijn het lastigst in een aquarium te houden, omdat ze heel gevoelig zijn voor de waterkwaliteit. De geweikoralen hebben bovendien veel licht nodig. Plaatkoralen, die we ook veel hebben, zijn relatief makkelijker te kweken.”
Het wordt nu een beetje te vol in de tank. Ze vechten elkaar de tent uit
Rondom dit koraalrif leven ook zestig soorten vissen, verschillende soorten zee-egels, krabben, anemonen en zeekomkommers. Janse: „Héél veel leven, allemaal onderdeel van dit ecosysteem.” Een groot deel daarvan reguleert zichzelf, benadrukt hij. Net zoals in de natuur. Organismen voorzien elkaar van voedingsstoffen, houden elkaar schoon, eten elkaar op. „Het wordt nu een beetje te vol in de tank, dus we zullen het rif moeten uitdunnen. Daarvoor zijn we een plan aan het maken. Ze vechten elkaar de tent uit.”
Het rif groeit hier sinds het jaar 2000. De tank is zes meter diep en meer dan twintig meter in doorsnee; er past 750.000 liter zeewater in. In totaal bevatten de Arnhemse aquaria – inclusief de haaientank en het gedeelte waar het publiek via een doorzichtige tunnel onderdoor loopt – meer dan 8 miljoen liter. Hoe leg je zo’n systeem aan? Hoe houd je het gezond? Hoe zorg je ervoor dat de koralen zich voortplanten, en dan niet alleen door te ‘stekken’ maar ook met zaad- en eicellen? Dat zijn lastige vragen, waar alle aanwezige koraalexperts mee worstelen. Ze komen van aquaria van Malta tot Portugal en van Polen en Engeland tot Zweden. En ze zijn hier bijeen voor een weeklange ‘expert-workshop’ over het kweken van koralen in aquaria.
Boven de tank hangen tientallen lampen, in verschillende groepen. Chiquer dan in een gemiddeld theater. „Met die lampen bootsen we de natuurlijke lichtcycli na”, vertelt Janse, „van de zon maar ook van de maan. We kunnen ze héél langzaam dimmen. Met deze moderne ledlampen kun je daar heel precies mee spelen.”
De maancyclus, legt hij uit, speelt een belangrijke rol in de voortplantingscyclus van de koralen én van veel andere dieren van het rif. Zij moeten het vrijkomen van hun zaadcellen en eicellen synchroniseren, om de kans op bevruchting te maximaliseren. Daarvoor gebruiken ze externe factoren, zoals watertemperatuur maar ook de stand van de maan. „Al die factoren proberen wij hier zo goed mogelijk na te bootsen.”
Janse vertelt verder over de watermixers die in de tank staan opgesteld om de watercirculatie te bevorderen. „Die circulatie is een uitdaging. Doordat het koraal zo hard groeit, krijg je steeds meer weerstand in het water. We hebben meer mixers nodig, maar we willen ze zo opstellen dat het publiek ze niet ziet. Het rif moet er precies zo uitzien als in de natuur.”
Curator Max Janse bij het grootste indoor koraalrif van Europa, in het zeeaquarium van Burgers’ Zoo. Foto Olivier Middendorp
Waarom zou je eigenlijk koralen willen kweken? „Aanvankelijk vooral om ze aan het publiek te laten zien”, vertelt Janse, als we elkaar later op de dag spreken bij een kop koffie. „We willen mensen ervoor interesseren, verwondering en bewondering wekken, en aan mensen uitleggen waarom koralen zo belangrijk zijn. En waardoor ze wereldwijd onder druk staan. Alle dierentuinen en publieke aquaria samen bereiken jaarlijks 700 miljoen mensen. Dat is véél meer dan bekende natuurorganisaties als het Wereldnatuurfonds, dat wereldwijd vijf miljoen donateurs heeft.”
Daarnaast dient de koralenkweek een wetenschappelijk doel, zegt Janse: „We weten er feitelijk nog maar heel weinig van: hoe ze samenleven met andere organismen, wat ze precies nodig hebben, hoe ze zich voortplanten… Als je ze effectief wilt beschermen in het wild, dan moet je zulke dingen weten. In aquaria is dat veel gemakkelijker te onderzoeken dan op de oceaanbodem.”
Het ziet er niet rooskleurig uit
En dan is er nog een derde reden. „We willen, met alle aquaria samen, een collectie aanleggen van zo veel mogelijk levende koralen uit het wild. We willen ze bewaren voor de toekomst, als in een soort Ark van Noach. Ja, zo noemen we dat echt. Als ze dan ooit in het wild uitsterven, dan heb je ze tenminste nog hier. En dan kun je ze in de toekomst, als de omstandigheden ooit verbeteren, van daaruit weer uitzetten.”
Dat laatste is heel hypothetisch, geeft Janse toe. Op dit moment ziet het er voor de oceanen niet heel rooskleurig uit, en verbetering is nog niet in zicht. „Maar je wilt het toch ook niet níét doen”, benadrukt Janse, „en soorten door je vingers laten glippen terwijl je wel de kennis en de middelen hebt om ze veilig te stellen.”
Aan die kennis en middelen werken de Europese aquaria intensief samen. Het Ark van Noach-concept is namelijk complexer dan je zou denken. De collecties van koralen in aquaria zijn vaak een mengelmoes van koralen van verschillende herkomsten, of van onbekende herkomst. Die wil je in de toekomst niet zomaar ergens uitzetten. „Daarom is het Aquarium van Monaco gestart met een pilot, het World Coral Conservatory Project, waar Burgers’ Zoo en twee Franse aquaria ook aan meewerken. We hebben vijftig koraalkolonies verzameld uit bekende, natuurlijke riffen. Met deze zuivere genetische lijnen kunnen we een stamboek gaan opbouwen, zoals in dierentuinen nu al gebeurt bij bijvoorbeeld tijgers en olifanten.”
Nederland is wat betreft aquariumtechniek voor koralen een van de koplopers in de wereld
Maar daarvoor moet eerst nog meer kennis worden verzameld en uitgewisseld – over de koralen zelf maar ook over het kweken. „Nederland is wat betreft aquariumtechniek voor koralen een van de koplopers in de wereld”, zegt Janse. „Hier in Arnhem werken we samen met de universiteiten van Wageningen, Utrecht en Amsterdam en met Naturalis. We weten al best veel, maar het blijft een serieus, complex ecosysteem.”
Sterker nog, legt hij uit: ieder stukje koraal is een ecosysteempje op zichzelf, met alles wat erin en erop leeft aan algen, schimmels, bacteriën en diertjes. Het koraal leeft en groeit en verandert daarmee zelf ook weer zijn omgeving, zowel fysisch als chemisch. „Wil je een koraal hebben dat zich happy voelt en zich voortplant, dan moeten álle factoren in orde zijn. Er hoeft maar één klein dingetje mis te gaan en het loopt spaak.”
De experts zijn hier nu in Arnhem om kennis en ideeën uit te wisselen, maar ook voor een formeel moment: de oprichting van een expertgroep speciaal voor koralen binnen de Europese dierentuinvereniging EAZA. „Zo’n expertgroep is er bijvoorbeeld al voor haaien, en daar ben ik jaren voorzitter van geweest”, vertelt Janse.
Voorzitter van de nieuwe koralenexpertgroep wordt Jamie Craggs, de curator van het aquarium van The Horniman Museum and Garden in Londen, die deze week ook in Arnhem is. Janse: „Jamie is een absolute wereldexpert als het gaat om de geslachtelijke voortplanting van koralen.”
Selectief kweken
Koralen zover krijgen dat ze zich in je aquarium voortplanten, dat is een van de heilige gralen in het koralenonderzoek, vertelt Craggs. „Vermeerdering gebeurt nu veelal door ze te stekken”, legt hij uit, „maar dan krijg je allemaal klonen. Die zijn allemaal even kwetsbaar voor bepaalde factoren, zoals temperatuur of ziekten. Door individuen met elkaar te laten kruisen, dus met zaad- en eicellen, krijg je meer genetische diversiteit en dus ook een grotere kans dat er exemplaren tussen zitten die weerbaarder zijn tegen wisselende omstandigheden.”
Verschillende projecten wereldwijd richten zich al op het selectief kweken van koralen: in feite een soort gerichte veredeling, zoals veefokkers en akkerbouwers al eeuwenlang doen met hun dieren en planten. Dat moet in dit geval koralen gaan opleveren die kunnen overleven in hogere watertemperaturen. „Al dat werk begint met individuen die zaad- en eicellen produceren”, zegt Craggs. „Wij hebben in Londen in ons Coral Spawning Lab een systeem ontwikkeld dat we nu wereldwijd verkopen. Een aquarium dat je kunt programmeren om precies de juiste cycli te reproduceren van temperatuur, nutriënten, maanlicht en daglicht, voor díe specifieke regio van de wereld.”
Foto Olivier Middendorp
Domino-effect
Die voortplanting is maar één van de focusgebieden van de nieuwe expertgroep. Andere leden gaan zich onder meer richten op bescherming in het wild, management van ziekten en plagen, de chemie van de kweekomstandigheden en genetische en beeldvormende technieken voor het identificeren van soorten.
Paul Pearce-Kelly van de Zoological Society of London is een van de klimaatexperts in de groep. In een korte presentatie praat hij zijn vakgenoten bij over de laatste kennis. „Voor sommige oceaansystemen zijn er al kantelpunten bereikt”, vertelt hij. Een kantelpunt, of tipping point, is het punt waarop vele kleine veranderingen samen leiden tot een versnelling van de veranderingen, een soort domino-effect, dat niet vanzelf meer stopt. „Dat is vooral het geval rond de evenaar”, zegt Pearce-Kelly, „waar veel koraalriffen al zijn verbleekt en koralen zijn afgestorven. De socio-economische gevolgen zijn enorm.”
We moeten de oorzaak van de klimaatverandering wegnemen, zegt Pearce-Kelly – en dat betekent dat we moeten stoppen met fossiele brandstoffen. „Al ons slimme koraalonderzoek is belangrijk”, zegt hij met klem, „maar het is allemaal vergeefse moeite als we die uitstoot niet stoppen.”
„Kunnen de koralen niet geleidelijk opschuiven met de verschuivende klimaatzones”, vraagt een collega in de zaal, „zoals we nu al zien met veel planten- en diersoorten op aarde?”
„Dat zien we in de praktijk nauwelijks”, antwoordt Pearce-Kelly, „om twee redenen. De veranderingen gaan te snel. En daarnaast: een koraalrif is een complex ecosysteem, met allerlei wederzijdse afhankelijkheden tussen organismen. Zij hebben allemaal hun eigen tolerantie, hun eigen drempels, en zullen dus niet even snel opschuiven.”
Marion Wille van Aquazoo Löbbecke Museum in Düsseldorf presenteert de nieuwste technieken voor dna-barcoding: het snel identificeren van soorten op basis van kleine, specifieke stukjes dna. „We zijn een heel eind, maar nog steeds kunnen we veel soorten alleen identificeren op het niveau van families of geslachten – niet op soortniveau. Daarvoor zijn de wereldwijde genetische databases nog niet groot genoeg. En de opgeslagen genetische informatie is niet altijd gekoppeld aan de juist soort.” Ze vertelt over een grote Europese samenwerking om een bibliotheek van dna-barcodes op te zetten voor koralen, voorlopig gecoördineerd door EAZA, en nodigt haar collega’s uit om stukjes koraal uit hun collecties daarnaartoe te sturen.
Fragiel evenwicht
„Alles is even complex”, zegt de Arnhemse curator Max Janse met een brede glimlach, „maar dat is juist zo geweldig leuk.” Zelf is hij vooral gespecialiseerd in de technische systemen die precies de juiste omstandigheden moeten creëren. Eerder vandaag leidde hij vol vuur zijn gasten een uur lang rond in de enorme machinekamer, zo groot als een flinke bedrijfshal, tot de nok toe gevuld met stellages vol borrelende tanks, bassins, pompen, buizen, filters en meetsystemen. Een deel van het filteren gebeurt mechanisch, legde hij uit, een deel chemisch – en een deel gebeurt door bacteriën. Ook die hebben precies de juiste omstandigheden nodig om precies het juiste te kunnen doen. Gaat er iets mis, dan gaan ze dood of produceren ze opeens giftige stoffen.
„Het is deels aquariumtechniek”, zegt Janse, „maar er zit ook heel veel interessante biologie, ecologie en chemie in. Dat maakt zo’n rif echt heel erg leuk. Het evenwicht is heel fragiel, in onze tank maar vooral ook in de natuur.”
Greenpeace moet honderden miljoenen dollars aan schadevergoeding betalen aan het Amerikaanse energiebedrijf Energy Transfer. Dat heeft de jury van een rechtbank in de Amerikaanse staat North-Dakota woensdag geoordeeld, melden internationale media, waaronder The New York Times en The Guardian.
De zaak draaide om de rol van Greenpeace in wat bekend staat als de ‘Standing Rock-protesten‘ van 2016 en 2017. Het ging om grootschalige demonstraties tegen de aanleg van een grote oliepijpleiding door Energy Transfer. De protesten verliepen grotendeels vreedzaam maar ontaardden op sommige momenten in vandalisme. Volgens Energy Transfer zou Greenpeace een sleutelrol hebben gespeeld in de kosten die het bedrijf heeft gemaakt rondom de protesten. De organisatie zou de demonstraties hebben „aangewakkerd” met een „misinformatie campagne”.
Greenpeace, die de rechtszaak tegenover onder andere The Guardian omschrijft als „een aanval op het recht op vreedzame demonstraties”, ontkent deze aantijgingen. „Ze doneerden spullen, zoals warme slaapzakken voor de activisten en gaven geld om actievoerders te trainen om geweldloos te demonstreren”, zei een jurist van Greenpeace International eerder tegen NRC.
‘Voortbestaan Greenpeace USA bedreigd’
Tijdens de rechtszaak was een groep observerende juristen aanwezig, bestaande uit prominente advocaten die zich zorgen maakten over onder andere de samenstelling van de jury. Uit onderzoek van The Guardian bleek eerder al dat een meerderheid van de jury banden had met de fossiele industrie. Greenpeace heeft tijdens de zittingen bezwaar proberen te maken tegen de samenstelling van de jury, uit angst dat deze niet onpartijdig zouden zijn.
Een van de observerende advocaten, Marty Garbus, zei tegen The Guardian dat dit „een van de meest belangrijke zaken in de Amerikaanse geschiedenis is” met mogelijk grote gevolgen voor de „demonstratievrijheid” in het land.
Wat precies de gevolgen voor Greenpeace zullen zijn, moet nog blijken. Volgens de jurist van Greenpeace International die NRC eerder sprak zou met de zaak „het voortbestaan” van de Amerikaanse tak van de milieuorganisatie op het spel komen te staan.
Deskundigen kwalificeerden de zaak als een Strategic Lawsuit Against Public Participation (SLAPP), een juridische procedure aangespannen door een private partij, tegen bijvoorbeeld journalisten, mensenrechtenverdedigers of (klimaat)activisten. Het doel van dit soort zaken is de aangeklaagden via slepende juridische procedures en met disproportionele financiële claims onder druk te zetten, te intimideren of zelfs het zwijgen op te leggen, zodat ze stoppen met hun activiteiten.
Lees ook
Opeens een stortvloed aan claims; journalisten en activisten krijgen vaker te maken met SLAPPs
Steeds meer verhalen over spionnen. In Veldhoven, bij het hoofdkwartier van ASML, is iedereen verdacht. Rondom onze kabels in zee wordt extra gepatrouilleerd. Is het toeval dat er steeds vaker brand uitbreekt in onze middeleeuwse steden? Wat is de echte reden van die stroomstoring gisteren in Den Haag? Een paar huizen verderop werd een pallet drinkwater afgeleverd, blikken die tot 2045 houdbaar zijn. Ik heb op het punt gestaan om een noodpakket aan te schaffen, maar die poedermaaltijden zijn niet te eten. Dan liever de hongerdood in de eigen kelder.
Ondertussen welt de vraag op wat Hongarije, het mini-Rusland van Viktor Orbán, nog in de EU en vooral de NAVO doet. Gaan de Hongaren echt meevechten als Rusland de hand heft tegen een van de onzen? Natuurlijk niet, ze spelen onze posities direct door aan de vijand. Delen we echt al onze militaire geheimen met deze zogenaamde vriend van Geert Wilders? Mark Rutte, wiens aanstelling bij de NAVO nog bijna werd geblokkeerd door de Hongaarse leider, zal intern toch ook weleens de wenkbrauwen fronsen als de democratie daar weer verder wordt uitgehold. Of blaft hij alleen tegen spelers met slechte kaarten zoals Zelensky? Als Schoof het schoothondje is van Wilders, wat is Rutte dan van Trump? Een pop die hij zo nu en dan op een stoel zet om gezellig thee mee te drinken. Of whiskey, Mark vindt inmiddels alles lekker wat hem in de Oval Office wordt voorgeschoteld.
Ondertussen poseerden onze koning en koningin gisteren met een stel giraffen in Kenia. De koning had het bij het staatsbanket zowaar over de mensenrechten gehad. Zijn woorden hadden nul effect, de Keniaanse bevolking hing niet voor de buis om zich te laven aan zijn inzichten en voor William Ruto – geweldige naam, dat wel – en zijn paladijnen was de toespraak ook geen eye-opener: hij wist zelf al lang dat hij het met de mensenrechten niet zo nauw neemt.
Dat is de nieuwe tijd: leiders schamen zich nergens meer voor, ze komen openlijk voor hun ideeën uit. Goed beschouwd is dat vooruitgang: er wordt minder gelogen. We hoeven ons geen illusies te maken: ze gaan doen wat ze zeggen en wat ze zeggen wordt steeds gruwelijker. Niemand kijkt er meer van op als er wordt aangekondigd om een land of volk van de kaart te vegen. Overal nemen ze hun leiders meer dan serieus. Behalve in Nederland. Wij doen het zonder enige sturing van bovenaf. Daar hebben we zelf voor gekozen. Minimaal de helft van de Kamerleden en bijna alle bewindslieden zijn incapabel en niemand maakt zich zorgen. Misschien kan een buitenlandse leider de koning inlichten bij een volgend banket.
Marcel van Roosmalen schrijft op maandag en donderdag een column.
