Het WK 2034 zal naar Saoedi-Arabië gaan, hoe is de voetbalwereld tot dit punt gekomen?

Nu is het nog onontgonnen gebied op de rand van een woestijn, dertig kilometer ten zuidwesten van hoofdstad Riyad. Daar, in het midden van Saoedi-Arabië bovenop een klif van het 200 meter hoge Tuwaiq-gebergte, moet het Prince Mohammed bin Salman Stadion verrijzen. Volgens het bidbook voor het WK voetbal 2034 ligt er over vijf jaar een „futuristisch stadion” waar 46.000 toeschouwers een „spectaculair uitzicht” hebben over de rotspartij.

Een LED-scherm ter grootte van een volledige tribunezijde benadrukt het moderne karakter van het stadion, dat binnen een paar uur om te bouwen is voor concerten. Het stadionplan is onderdeel van het nog te ontwikkelen stadsdistrict Qiddiya, een megaproject met horeca, entertainment, hotels en een Formule 1-circuit. Dat het stadion wordt vernoemd naar Bin Salman, de almachtige Saoedische kroonprins, markeert zijn leidende rol bij het binnenhalen van het WK voetbal.

Want dat Saoedi-Arabië deze woensdag tijdens een digitaal congres van wereldvoetbalbond FIFA het WK van 2034 formeel krijgt toegewezen, is vrijwel zeker. Er zijn geen andere kandidaat-gastlanden. De verwachting is dat zowel het WK 2030 (gezamenlijk bid van Spanje, Marokko en Portugal – eveneens geen concurrentie) als dat van 2034 zonder stemming bij acclamatie wordt aangenomen. De aanwijzing voor beide WK’s is gecombineerd, de gastlanden worden dus in één keer toegewezen.

Hoewel omstreden, is het onmiskenbaar een politieke en publicitaire overwinning voor Bin Salman, wiens nauwe band met FIFA-voorzitter Gianni Infantino heeft geholpen bij de succesvolle kandidatuur. De afgelopen jaren heeft Saoedi-Arabië voor miljarden geïnvesteerd in imago-building door middel van sport – topvoetballers, toptennissers en grote sporttoernooien werden naar Saoedi-Arabië gehaald.

Internationaal stond het land en zijn kroonprins er slecht op. Net begonnen als minister van Defensie, mengde Bin Salman zich in 2015 in de burgeroorlog in buurland Jemen tegen de Houthi-rebellen, die volgens Saoedi-Arabië door Iran werden gesteund. In 2018 volgde de geruchtmakende moord op de Saoedische journalist Jamal Khashoggi, die in het consulaat in Istanbul in stukken werd gesneden. Een Amerikaans inlichtingenrapport stelde later dat Bin Salman de moord had goedgekeurd – zelf ontkent hij de opdracht te hebben gegeven.

Het is niet vergeten – wel duidt de WK-toewijzing erop dat het naar de achtergrond is gedrukt. Hervormingen zijn ondertussen doorgevoerd, vrouwen krijgen meer ruimte, mogen zelfstandig wonen en autorijden. Tegelijkertijd is homoseksualiteit nog altijd verboden. En mensenrechtenorganisaties wijzen erop dat de repressie harder is dan ooit; onlangs werd bekend dat dit jaar al 198 mensen zijn geëxecuteerd, onder wie honderd buitenlanders.

Het WK 2034 vormt een ijkpunt in die snelle maar bijzonder grillige ontwikkeling van het land. In de opmaat heeft Bin Salman een omvangrijk overheidsprogramma uitgerold, ‘Vision 2030’. Door diversificatie van de economie moet Saoedi-Arabië minder afhankelijk worden van olie-inkomsten. Toerisme, de tech-industrie en sport moeten belangrijke pijlers worden, in combinatie met grote infrastructurele projecten.

Growing together, is de titel van het bidbook dat Saoedi-Arabië opstelde voor het WK. „Groei van mensen, voetbal en verbindingen over de hele wereld”, schrijft Bin Salman. „Het organiseren van het WK is een belangrijke stap in de groei van de sportsector in het Koninkrijk, dat de afgelopen jaren grote ontwikkelingen en successen heeft gekend.”

De vraag is tegen welke prijs. Hoe is de voetbalwereld tot dit punt gekomen dat zijn meest prestigieuze toernooi plaatsvindt in een land dat bekendstaat als een dictatoriaal regime? Bonden in het Westen, waaronder de Nederlandse KNVB, maken de indruk machteloos te zijn bij de keuze voor Saoedi-Arabië. Na het WK 2018 in Rusland en het WK 2022 in Qatar, zal het grootste sportevenement ter wereld opnieuw gehouden worden in een land met een bedenkelijke mensenrechtenreputatie.

Opvallend stil

Waar voor ‘Qatar’ in diverse Europese landen nog een publiek debat werd gevoerd over mensenrechten en de behandeling van gastarbeiders, blijft het nu opvallend stil vanuit de voetbalwereld. Het meeste verzet, hoewel niet direct gericht op het WK 2034, was in oktober te lezen in een open brief van ruim honderd profvoetbalsters waarin de FIFA werd opgeroepen een sponsordeal met het Saoedische staatsoliebedrijf Aramco te beëindigen.

De controversiële toewijzing van Qatar, leidde ertoe dat de FIFA de aandacht voor mensenrechten en arbeidsrechten niet langer kon negeren. Het werd een verplicht onderdeel in de bidprocedure van WK’s. Arbeids- en mensenrechten moeten van de FIFA nu zijn „geïmplementeerd” door de regering en andere entiteiten die betrokken zijn bij de organisatie, zoals bedrijven die bouwen aan stadions, trainingscomplexen en hotels.

Een onafhankelijke commissie werd opgericht voor advies over mensenrechtenkwesties, zoals de situatie van gastarbeiders in Qatar. Maar deze commissie werd, tot onvrede van de leden zelf, anderhalf jaar voor het begin van het WK alweer ontbonden door de FIFA.

De mensenrechtenvoorwaarden in het WK-bid staan nog overeind. Op papier – want door de gang van zaken rond de aanstaande toewijzing van Saoedi-Arabië is grote twijfel ontstaan over de geloofwaardigheid van die eisen.

Elk kandidaat-gastland is verplicht om een ‘onafhankelijke beoordeling’ te laten doen van de mensenrechtenstrategie. Saoedi-Arabië liet deze uitvoeren door de Saoedische tak van het mondiaal opererende advocatenbureau Clifford Chance. De afdeling in Riyad wordt geleid door managing partner Fahad Abuhimed, die diverse invloedrijke functies bekleedde bij de Saoedische overheid en staatsbedrijven, schrijft het Deense onderzoeksplatform Play the Game.

V.l.n.r.: FIFA-baas Infantino, Juan Carlos Varela (toenmalig president van Panama), de Saoedische kroonprins Bin Salman en de voormalige Franse president Nicolas Sarkozy in juni 2018 kort voor de openingsceremonie van het WK in Rusland.

In de beoordeling zijn verschillende internationaal erkende mensenrechten uitgesloten, bleek uit een analyse van elf organisaties, waaronder Amnesty International en Human Rights Watch. Zoals: vrijheid van meningsuiting, homorechten en het recht op vakbonden. De reden voor de uitsluiting was dat Saoedi-Arabië „de relevante verdragen niet heeft geratificeerd” en de nationale voetbalbond deze „niet heeft erkend als ‘van toepassing’” op de beoordeling, schrijven de onderzoekers.

Dit is cruciaal voor het WK-bid: de beoordeling van Clifford Chance vormt de basis voor de mensenrechtenstrategie, waarop de meeste ogen zijn gericht. Het woord mensenrechten komt wel veel terug in het bidbook – maar wordt nauwelijks concreet gemaakt met afspraken. Termen als ‘vrijheid van meningsuiting’, ‘homorechten’ en ‘vakbond’ zijn niet te vinden.

„Door het produceren van een schokkend slecht rapport, heeft Clifford Chance (…) geholpen een belangrijk laatste struikelblok weg te nemen”, zei James Lynch van mensenrechtenorganisatie FairSquare, een van de elf partijen. Opvallend is dat Clifford Chance schrijft dat de reikwijdte van hun beoordeling is bepaald door de Saoedische voetbalbond „in overeenstemming” met de FIFA. Dit suggereert volgens The New York Times dat de FIFA de omissies zelf goedkeurde.

Hoogste score ooit

Tot verbazing van critici, heeft het onderdeel mensenrechten in de bid-evaluatie van de FIFA de risicobeoordeling ‘medium’ gekregen, waar een ‘hoog risico’ meer in de lijn der verwachting lag. De FIFA weegt de „snelheid van vooruitgang” in Saoedi-Arabië mee, evenals de periode van tien jaar tot aan 2034 waarin nog veranderingen kunnen worden doorgevoerd. De voetbalfederatie stelt dat er „goede verwachtingen” zijn dat de organisatie van het toernooi bijdraagt aan „positieve gevolgen voor mensenrechten” in het land.

Het Saoedische bid kreeg een gemiddelde van 4.2 op een maximum van 5 – de landelijke krant Saudi Gazette wist vrijwel direct te melden dat dit hoogste score ooit was. Beide WK-bids – die van 2030 kreeg ook een 4,2 – voldoen daarmee aan de FIFA-criteria waardoor de toewijzing een formaliteit is.

„Dit was een kans voor Saoedi-Arabië om te laten zien dat ze mensenrechten serieus nemen”, zegt Floor Beuming, coördinator Saoedi-Arabië bij Amnesty International. „Dat hebben ze niet gedaan, de mensenrechten worden op geen enkele manier gewaarborgd. De FIFA zegt zelfs: het is een geweldig bid. Dat maakt hun eigen mensenrechtenbeleid tot een dode letter.”

Er bestaan grote zorgen over de rechtspositie en werkomstandigheden van arbeidsmigranten. Eerder zijn hervormingen aangekondigd van het kafala-systeem. Nu heeft een lokale sponsor (kafeel) nog veel zeggenschap over de werknemers, wat hen kwetsbaar maakt voor uitbuiting. De realiteit is dat er nog weinig is veranderd, in het bid worden alleen „vage toezeggingen gedaan”, zegt Beuming.

Ander probleem is dat arbeidsmigranten volgens haar vaak hoge recruitmentkosten betalen voor ze het land in komen. „Dat moeten de bedrijven eigenlijk doen, arbeiders werken zich nu aan het begin van een contract al in grote schulden”, zegt Beuming. „Dit moet worden aangepakt, maar hier worden in het bid geen goede garanties voor gegeven.”

Dat er de komende jaren veel arbeiders nodig zijn, is zeker. Saoedi-Arabië gaat op grote schaal bouwen. Acht van de in totaal vijftien WK-stadions moeten nog ontwikkeld worden, drie bestaande gerenoveerd. 320.000 hotelkamers komen erbij om toeristen te kunnen ontvangen en er liggen plannen voor een nieuw vliegveld in Riyad. In het uiterste noordwesten wordt een volledig nieuwe metropool ontwikkeld, Neom, bijna even groot als België. Ook hier komt een hypermodern WK-stadion, met een veld op 350 meter hoogte.

„We weten dat in Neom een hele groep mensen gedwongen uit hun huizen zijn gezet om plaats te maken”, zegt Beuming. Dit gebeurde ook met een half miljoen mensen in meer dan zestig wijken in Jeddah, bleek uit onderzoek van Amnesty.

De lobby van Infantino

De keuze voor Saoedi-Arabië was sinds oktober vorig jaar al onvermijdelijk. De FIFA had eerder die maand aangekondigd dat er voor het WK 2030 maar één kandidaat was. Dat wordt een WK verspreid over drie continenten (Afrika, Europa en Zuid-Amerika). Met gastlanden Spanje, Marokko en Portugal en daarnaast nog drie duels in Argentinië, Uruguay en Paraguay.

Dat betekende dat die drie continenten werden uitgesloten voor een bieding op het WK in 2034, omdat de FIFA wil dat het toernooi rouleert over de verschillende werelddelen. Datzelfde gold voor Noord-Amerika, het WK 2026 is immers al in de VS, Canada en Mexico. Bleven over voor 2034: Oceanië en Azië.

Binnen 81 minuten nadat de FIFA oktober 2023 uit het niets aankondigde dat kandidaat-gastlanden nog 25 dagen hadden voor een bid op het WK 2034, maakte Saoedi-Arabië zijn intentie bekend. Australië overwoog dat ook maar trok zich terug, waardoor Saoedi-Arabië als enige overbleef. Uit een reconstructie van The New York Times bleek hoe FIFA-baas Infantino achter de schermen al jarenlang lobbyde voor dit plan.

Het illustreert de veranderende machtsverhoudingen in de top van het voetbal, waar Europa lang bepalend was. „De geopolitieke verhoudingen in de wereld zijn aan het verschuiven”, zegt een woordvoerder van de KNVB, gevraagd naar hoe de Nederlandse voetbalbond WK-organisator Saoedi-Arabië benadert. „Een belangrijke les is dat onze primaire rol die van voetbalbond is en dat we ons daar ook op focussen.”

Demonstranten van mensenrechtenorganisatie Amnesty International voeren actie op de KNVB Campus tegen de kandidatuur van Saoedi-Arabië voor het WK van 2034.

Het is een compleet andere strategie in vergelijking met het WK in Qatar, waarover de KNVB uitgesproken kritisch was. „We kunnen ons als voetbalbond richten op alleen het sportieve deel van dit WK en het realiseren van verbeteringen in Qatar overlaten aan maatschappelijke en politieke organisaties”, schreef de KNVB destijds. „Dit is voor ons geen optie.” Die confrontatie gaat de bond niet meer aan, „verbinding” is nu het sleutelwoord.

Op een totaal van 211 bonden heeft Saoedi-Arabië al meer dan 150 steunverklaringen voor de kandidatuur, zegt de KNVB. Het laat zien dat bonden in Noordwest-Europa geïsoleerd zijn geraakt in hun kritische opstelling richting landen in het Midden-Oosten. En ze bewegen mee. De Duitse bond maakte vrijdag al bekend de WK-toekenning van Saoedi-Arabië goed te keuren.

Krijgt Saoedi-Arabië ook de goedkeuring van de KNVB? Dat wil de bond niet zeggen. Omdat er geen stemming komt, „is dat niet aan de orde”. In een interview in de Volkskrant zei Gijs de Jong, secretaris-generaal van de KNVB, eind oktober: „Het kan best dat ik word afgemaakt als pleitbezorger voor Saoedi-Arabië, maar de Arabieren zijn oprecht met dit WK bezig, ook vanwege hun Visie 2030.”

Dat er vervolgens geen KNVB-bestuurders meer in de media zijn verschenen voor een toelichting in aanloop op de toekenning, duidt erop dat de bond worstelt met een duidelijk narratief. Op de eigen kanalen bleef het ook stil. Wel werd het volledige Volkskrant-interview als zijnde ‘het standpunt’ van de bond voor het WK in Saoedi-Arabië op de KNVB-site geplaatst.

Daar is geen toestemming voor gevraagd, reageert Marije Randewijk, adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant. „Kopij mag nooit op deze manier worden doorgeplaatst”, mailt ze. „We vinden dit heel schadelijk.” de Volkskrant heeft, na vragen van NRC, de KNVB verzocht het artikel offline te halen.

Delen





Mail de redactie