Grote namen in tv-debatten trekken kijkers, maar de partijen hebben ook hun wensen

‘Linksom of rechtsom’ – kondigde omroep BNNVARA ‘Pauws Verkiezingsdebat’ van komende zondagavond aan op NPO1. Premier Mark Rutte en lijsttrekker voor de Eerste Kamer Edith Schippers (VVD) gaan in debat met PvdA-leider Attje Kuiken en Jesse Klaver (GroenLinks). Rutte en Schippers hadden in De Telegraaf al gewaarschuwd voor een „linkse wolk”. Rutte krijgt op televisie dus precies wat hij wil: een ‘tweestrijd’ tussen rechts en links.

Er kwam veel kritiek op deze opzet. Liet BNNVARA zich niet voor het karretje van de VVD spannen? Maar het idee van het debat kwam niet van de VVD, zegt politiek redacteur Peter Kee. „Als de VVD de aanval niet had gekozen, hadden we dit ook kunnen organiseren. Rutte is de adjudant van de coalitie, de linkse partijen trekken samen op. Dat maakt het interessant: de twee grootste blokken staan tegenover elkaar.”

Komende dagen staan ook nog twee andere grote tv-debatten gepland: bij EenVandaag, op maandag, en de NOS op dinsdag. En bij ieder debat staat de organisatie voor een dilemma: ze willen interessant zijn voor de grote en spraakmakende partijen, maar niet te veel toegeven aan wensen.

„Het is altijd een worsteling”, zegt Dominique van der Heyde, chef politiek van de NOS. Partijen denken na: levert het mij iets op, of is het een risico? Het is altijd spannend of de partijleiders komen. Het kan voor Rutte ook een risico zijn, zegt Van der Heyde. „Daarom hebben we er nu voor gekozen om politici in drietallen bij elkaar te zetten. Als één persoon afzegt, is er nog steeds een debat mogelijk.”

De NOS heeft zes rondes met steeds drie leiders. EenVandaag doet drie debatrondes (stikstof, migratie en economie). De leiders van de zes grootste partijen doen mee aan twee rondes, de anderen aan één. Maar wie ís de grootste partij: kijk je naar de Tweede Kamer – waar bijvoorbeeld BBB maar één zetel heeft – of naar de peilingen, waar diezelfde partij op grote winst staat?

De NOS telt de Kamerzetels op bij het aantal zetels dat een partij volgens de Peilingwijzer zou halen. De Peilingwijzer is een gewogen gemiddelde van I&O Research, Ipsos en Kantar. EenVandaag nodigt de zes grootste partijen uit in de Tweede Kamer én BBB. Dat laatste is een journalistieke keuze, zegt hoofdredacteur René van Brakel. „Je kunt het niet over stikstof hebben zónder BBB.”

Beide media nodigen partijleiders uit voor de debatten. „Wij zien deze verkiezingen vooral als referendum over het kabinet-Rutte IV. De samenstelling van de Eerste Kamer staat op het spel”, zegt Van Brakel.

Duidelijk is: hoe groter de partij, hoe meer invloed op het debat

Dominique van der Heyde zegt dat ze met de jaren heeft geleerd: als je ook maar één dominosteentje verplaatst, gaat het allemaal rollen. Daarom heeft de NOS de houding: dit is het schema, hier moet u het mee doen.

De NOS heeft ervaring met loten, net als de UEFA voor de Champions Leaguewedstrijden, om discussie over wie tegen wie mag debatteren te voorkomen. „Maar daar kreeg je rare koppels van, waar de kiezer weinig mee opschoot.” De NOS heeft nu zelf bepaald wie tegen wie debatteert.

En ook de jaren dat partijen zelf stellingen mochten bedenken, zijn voor de NOS voorbij. „Dan kreeg je stellingen van het CDA in de trant van: ‘Tubbergen is fantastisch’. Of ‘Met D66 vooruit’. Verkiezingsslogans. Dat werkt niet en helpt niemand.”

Dreigen

Over de invloed die partijen hebben op de debatten, praat niemand openlijk. Maar duidelijk is: hoe groter de partij, hoe meer invloed. Grotere partijen kunnen bijvoorbeeld dreigen hun partijleider niet te sturen of helemaal niet te komen. Het vooruitzicht geen Mark Rutte (VVD) of Geert Wilders (PVV) bij een groot debat te hebben kan tv-programma’s doen verleiden om toch mee te buigen. Al is dat wel een laatste optie, zeggen spindoctors. Eerst proberen ze het vriendelijk, met een telefoontje.

Niet élke grote partij zegt hiervan gebruik te maken. Maar het lijkt wel te gebeuren, ook dit jaar. Elodie Verweij, redacteur van talkshow Jinek, vertelde op Radio 1 dat hun debat daar mede op is stukgelopen. RTL zou ruim twee weken voor de verkiezingen een debat organiseren. De eerste opzet, in de Rode Hoed, zou met de zes grootste partijen in de Tweede Kamer zijn. De eis was dat de partijleiders van D66, VVD en CDA zouden komen. Dat was inhoudelijk het interessantst voor de kijker, en commercieel gezien voor RTL het best: grote namen betekent meer kijkers.

Lees ook: SP botst in verkiezingsdebat met andere partijen over wapenleveranties

Dit plan mislukte. Volgens betrokkenen omdat de partijen de garanties niet konden geven dat de leiders zouden komen. RTL vond intussen gezien de peilingen dat het maximum van zes niet langer houdbaar was, omdat BBB en JA21 goed scoorden. Talkshow Jinek besloot een debat te organiseren, waarbij óók JA21 en BBB mochten komen. Dat zag de VVD niet zitten, aldus Verweij. Beide partijen zijn concurrenten op rechts voor de VVD, die juist het beeld van een tweestrijd met PvdA en GroenLinks wil uitdragen. Jinek stapte van het plan af, en koos voor één-op-één gesprekken.

De invloed van debatten is vooral indirect, zegt emeritus hoogleraar communicatiewetenschap Jan Kleinnijenhuis. Hij concludeerde na onderzoek dat verkiezingsdebatten alleen invloed hebben als er iets verandert in de beeldvorming.

Daarin hebben de eerste duiders, zoals journalisten of gasten in een talkshow, een belangrijke rol. „Als zij zeggen: deze meneer of mevrouw heeft gewonnen, dan wordt dat de werkelijkheid.” Veel debatten brengen weinig veranderingen teweeg in het verloop van de verkiezingen, zegt Kleinnijenhuis. „Als er geen duidelijke winnaar wordt aangewezen, of geen grote blunders gemaakt zijn.”

Van der Heyde zegt dat het NOS-debat uiteindelijk ook een ‘bring out the vote’-doel heeft. „Dat de kiezer weet: Oh ja, god. Morgen verkiezingen.”

Correctie (8 maart 2023): In een eerdere versie van dit artikel stond de zin: ‘In coronatijd bijvoorbeeld, zegde hij [Mark Rutte] debatten af.’ Dat is onjuist: Mark Rutte heeft volgens de NOS geen NOS-debatten afgezegd in coronatijd. De zin is uit het artikel verwijderd.