Zelfs onderweg door de woestijn van Jordanië hield voormalig diplomaat Tessa Terpstra op 4 mei twee minuten stilte. Vervolgens vertelde ze haar kinderen „hoe oorlogen ontstaan en wat de rol van Nederland is”. Maar „sinds de genocide in Gaza en het wegkijken van Nederlandse hoogwaardigheidsbekleders die wel op de Dam de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog gedenken”, krijgt Terpstra, die inmiddels bij een hulporganisatie werkt, „buikpijn” van de Nationale Dodenherdenking.
Ze wijst op het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof tegen de Israëlische premier Netanyahu en de voorlopige uitspraak van het Internationaal Gerechtshof, dat voldoende aanwijzingen ziet voor voortzetting van de genocidezaak van Zuid-Afrika tegen Israël. „Die hoven zitten in Den Haag, maar Nederland roept Israël niet ter verantwoording”, zegt Terpstra.
Onze herdenking is een aanvulling, geen concurrentie
Op 4 mei organiseert ze ‘4 mei inclusief’, een alternatieve Dodenherdenking in Den Haag. De initiatiefnemers zijn ambtenaren en oud-diplomaten die elkaar leerden kennen bij wekelijks protest tegen het Nederlandse Israëlbeleid. De herdenking houden ze nadrukkelijk op persoonlijke titel.
„We willen stilstaan bij álle slachtoffers van genocide, oorlog, vervolging en onderdrukking. Dat is precies wat, volgens ons, bedoeld is toen we beloofden: ‘Nooit meer’.” Bij de herdenking spreken de uit Gaza gevluchte fotograaf Mohammed Alzaanoun en voormalig PvdA-politicus en holocaustoverlevende Hedy d’Ancona. Ook is er aandacht voor de Bosnische oorlog en het koloniaal verleden.
Lange traditie
Niet alleen vindt deze alternatieve herdenking plaats, justitieminister David van Weel (VVD) liet deze week ook weten dat hij „zorgen” heeft dat 4 mei wordt „verstoord door demonstraties”. Hij riep dinsdag op tot „waardige herdenkingen”. Ook vorig jaar, toen de Gaza-oorlog enkele maanden bezig was, bestond vrees voor protest. Noemenswaardige incidenten bleven toen uit.
Waarom moet de alternatieve herdenking per se op 4 mei? „Ik begrijp dat mensen misschien boos zijn dat getornd wordt aan die dag”, zegt Terpstra. „Maar ik hoor van veel anderen dat ze zich bij de huidige formule ook niet vertegenwoordigd voelen. Daarom is onze herdenking een aanvulling, geen concurrentie.”
Schriftelijk stelt het Nationaal Comité 4 en 5 mei „de roep om aandacht voor slachtoffers van conflicten wereldwijd” te „begrijpen”. Aandacht „voor (on)vrijheid vandaag de dag is belangrijk”, schrijft het Comité. „De nationale herdenking is echter niet het moment om hierbij stil te staan, dan staan Nederlandse slachtoffers van oorlogsgeweld en onderdrukking centraal”. Het Comité wijst erop dat op 4 mei „honderden herdenkingen plaatsvinden”, elk met „een eigen invulling, binnen de richtlijnen”.
Het debat toont „de vitaliteit van de herdenkingstraditie”, zegt Frank van Vree, emeritus hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Conflict en Herinnering
Discussie over 4 mei past in een „lange traditie”, ziet Frank van Vree, emeritus hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Conflict en Herinnering aan de Universiteit van Amsterdam. „Zo vroegen vervolgde homoseksuelen al in de jaren zestig om aandacht bij de Dodenherdenking.” De officiële herdenkingstekst veranderde in 2022 nog. Toen werden slachtoffers van de koloniale oorlog in Indonesië toegevoegd. Ook aandacht voor „andere zaken” als de oorlog in Vietnam, racisme of Gaza past volgens Van Vree „in een lange traditie van groepen die vinden dat er niet alleen over geweld vroeger, maar ook over geweld en onrecht nu moet worden gesproken”. Dergelijk debat toont „de vitaliteit van de herdenkingstraditie”.
Vicieuze cirkel
Nadenken „over wie we herdenken is een belangrijk onderdeel van de herdenking en de aanloop ernaartoe”, laat ook het Comité weten. Juist deze maatschappelijke discussies maken zichtbaar waarbij we stilstaan, en wat voor waarde dit voor onze samenleving heeft.” In het juist deze maand verschenen boek 80 keer 2 minuten („voor iedereen die wil weten wat de Tweede Wereldoorlog niet alleen vandaag de dag nog betekent, maar ook in de toekomst zal betekenen”) laat het Comité (non-) fictieauteurs reflecteren op de herdenking.
Kritiek op de Dodenherdenking én de betekenis die vooral rechtse partijen eraan toedichten, zorgen ervoor dat „de herdenking aan betekenis verliest”. Dat zegt cultuurhistoricus David Wertheim, cultuurhistoricus en auteur van Waar gaat het over als het over Joden gaat? Wertheim ziet dat de een vindt dat de Dodenherdenking „verwatert” door ook aandacht aan Gaza te besteden, terwijl anderen vinden dat alleen stilstaan bij ‘nooit meer’ „blind maakt” voor huidig leed. „Dit is een vicieuze cirkel”, volgens Wertheim, waarbij „elke keuze gepolitiseerd” raakt. „Zo sterft uiteindelijk het morele appel van ‘nooit meer Auschwitz’.”
Lees ook
Het is pijnlijk, de Dodenherdenking gebruiken voor vijandig protest
