Franse judoka Clarisse Agbegnenou wil olympisch goud en een gelijke behandeling

Albert Hofman, epidemioloog

‘Ze hebben de Verlichting niet meegemaakt’

Hij heeft er een dagtaak aan. Stilgevallen onderzoeksprojecten afwikkelen. Mensen ontslaan of voorlopig ‘met verlof’ sturen. Aan een topuniversiteit die onder spervuur ligt van de eigen regering als een onpatriottisch bolwerk van ‘linkse gekte’ en geldverspilling. Een verbluffende ervaring voor een topwetenschapper die jaren afdelingshoofd was van het Erasmus MC en sinds de jaren negentig werkt aan wat wel de beste universiteit ter wereld heet, het Amerikaanse Harvard.

De universiteit is het middelpunt van de slijtageslag tussen de Amerikaanse elite-universiteiten en Trump, die van Harvard een voorbeeld lijkt te willen maken. De universiteit verzet zich met hand en tand tegen het schrappen van ruim twee miljard aan federaal onderzoeksgeld en tegen pogingen van de regering-Trump om het beleid van de instelling naar zijn hand te zetten.

„Ik heb dit nog nooit meegemaakt”, zegt Albert Hofman. De Nederlandse epidemioloog is hoogleraar aan Harvard en hoofd van de afdeling epidemiologie van de befaamde Harvard School of Public Health. Met name medisch onderzoek wordt zwaar getroffen door de strafexpeditie van de regering-Trump, die zo’n 200 miljoen dollar aan onderzoeksgeld voor het instituut heeft ingetrokken.

Hofman: „Ik voer nu de hele dag met medewerkers dit soort gesprekken: hoe ver is je programma, is er nog geld, zijn er andere financiers? Er moet zóveel worden stopgezet.”

Hoe vindt u het om vol in de strijd te staan met Harvard?

„Gemengde gevoelens. Aan de ene kant ben ik geweldig trots op Harvard, dat moet ik zeggen. Ik heb zelden meegemaakt dat de universiteit zo verenigd was als onlangs bij de commencement, de diploma-uitreiking aan het eind van het studiejaar. Onze bestuursvoorzitter Alan Garber, die een tijdje geleden nog werd onthaald op boegeroep omdat studenten vonden dat hij Trump te veel toegaf, kreeg bij binnenkomst nu een staand applaus. Iedereen is trots op de stellingname van Harvard. Aan de andere kant, je bent natuurlijk zeer bezorgd over de maatregelen die de regering blijft nemen, die zijn zeer bedreigend. Iemand zei me: ja, we zijn trots, maar we hebben geen geld. De gevolgen van die maatregelen zijn enorm tragisch, niet alleen voor Harvard maar voor heel de VS.”

Kunt u een paar van die gevolgen schetsen?

„Vanuit onze School of Public Health deden we in verschillende Amerikaanse staten langdurig onderzoek naar de behandeling van hiv bij kinderen, om langetermijneffecten te onderzoeken. Een geweldig programma, dat nu is stilgevallen. Je kunt met behandelingen met medicijnen niet zomaar stoppen, dus we proberen daarmee door te gaan, maar het geld is er niet meer. Onderzoek naar vaccins is volledig gestopt, heel schadelijk.

„Een minder bekend voorbeeld dat ik graag wil noemen is ons onderzoek naar darmkanker bij zwarte Amerikaanse mannen. Waarom komt dat bij hen twee keer vaker voor dan bij witte mannen? Dat is een evident belangrijke medische vraag, waar alle betrokken groepen baat bij kunnen hebben. Al in de eerste ronde maatregelen van Trump is het stopgezet, want het viel onder DEI, diversiteit en inclusie, en was dus onwenselijk. Dat is het soort denken waar we mee te maken hebben.”

U bent epidemioloog. Is de weerbaarheid van de Verenigde Staten voor een mogelijke nieuwe pandemie hierdoor al is verminderd?

„Ik denk het wel. Ook stilgelegd is de tak van het infectieonderzoek die zich bezighoudt met het maken van modellen. Die heb je hard nodig, zeker aan het begin van een pandemie. Je wilt de data goed kunnen inschatten. Hoe erg is het, welke ontwikkeling is er te verwachten? Schrappen heeft zonder twijfel nadelen voor de voorbereidingen op een mogelijke nieuwe pandemie.”

Trump heeft een hekel aan gender- en racismestudies, sociale wetenschappen, maar hij pakt juist medisch onderzoek ongekend hard aan. Waarom?

„Allereerst omdat daar het meeste geld te halen valt. Sinds de jaren vijftig is er enorm geïnvesteerd in de National Institutes of Health (NIH), dat is absoluut een toonaangevende instelling geworden voor medisch onderzoek wereldwijd. Dat budget gaat nu van 50 miljard naar ongeveer 28 miljard, bijna een halvering. Dat heeft enorme gevolgen.

„Ook het ministerie van Defensie financiert heel veel medisch onderzoek waar nu het kapmes is ingegaan. Dat heeft ook grote gevolgen, een kleine 20 procent van de Amerikanen valt voor hun gezondheidszorg onder regelingen voor veteranen en hun familie. Die worden nu hard geraakt, iets waar de regering misschien niet eens bij heeft stilgestaan.”

Maar het gaat niet alleen om geld, ook om ideologie.

„Ja, een tweede reden dat we worden aangepakt is de ronduit anti-wetenschappelijke houding van deze regering. Dat geldt niet alleen voor minister van volksgezondheid Robert Kennedy, een vaccinatie-scepticus, ook voor zijn collega van onderwijs en uiteraard voor de president zelf en zijn omgeving. Het is alsof ze de Verlichting niet hebben meegemaakt. Het hele idee van empirisch onderzoek om kennis zorgvuldig op te bouwen en te toetsen wordt door deze regering niet onderschreven. Daarmee leggen ze de bijl aan de wortel van de wetenschap, en dus aan de vooruitgang van de samenleving.”

Als je ziet wat hij nu al jaren zegt over mazelen bijvoorbeeld, denk je: hoe is het mogelijk?

Er zit dus een plan achter.

„Dit is echt strategie. Je ziet het aan dat Project 2025 van The Heritage Foundation, waarin al een compleet programma voor de nieuwe regering wordt uitgewerkt. Trump is ook niet de oorzaak van wat er nu gebeurt, hij is een symptoom. Bij hem denk je nog vaak: hij doet maar wat, de ene dag dit en de volgende iets anders. Dat gaat niet op voor Kennedy, die is heel consistent in zijn opvattingen. Als je ziet wat hij nu al jaren zegt over mazelen bijvoorbeeld, denk je: hoe is het mogelijk? Hij is een aanhanger van de activist Andrew Wakefield, die een verband suggereerde tussen vaccins en autisme en die als fraudeur is ontmaskerd. Recent heeft hij alle leden van de vaccin-adviescommissie van het Centers for Disease Control ontslagen en antivaxers als nieuwe leden benoemd.”

Heeft Harvard het er zelf naar gemaakt, zoals Steven Pinker schreef, door zich te werpen op de strijd om sociale rechtvaardigheid?

„Pinker werkt in een deel van Harvard dat daar veel meer mee te maken heeft gekregen dan wij in de medische hoek. Wij zijn een beetje een eiland binnen het geheel van de universiteit, dat is in Nederland ook zo met geneeskunde en academische ziekenhuizen. Ik zag wel geregeld mededelingen langskomen van de vorige bestuursvoorzitter en die gingen heel vaak over diversiteit en inclusie. Pinker heeft zeker een punt. Maar de kritiek die je nu hoort van de regering is zwaar overdreven, zeker als het gaat om antisemitisme. Dat is gewoon niet geloofwaardig.”

Vicepresident JD Vance beweert dat Harvard ‘garbage’ produceert. 80 procent van het biologie-onderzoek zou niet repliceerbaar zijn.

„Hij denkt blijkbaar dat als je de uitkomsten van een onderzoek niet exact kunt herhalen, het onderzoek per definitie niet deugt. Dat is een misverstand over hoe wetenschap werkt. Als je klinische trials doet met de werkzaamheid van nieuwe medicamenten bijvoorbeeld zul je zien dat de resultaten steeds wat anders zijn, omdat je begint vanuit onzekerheid en je kennis geleidelijk opbouwt. Als je telkens hetzelfde resultaat boekt, betekent het dat de uitkomst vanaf het begin al voor de hand lag. Waarom is dat dan niet eerder bedacht? Dat zo’n studie niet exact gerepliceerd wordt is dus juist een teken van wetenschappelijkheid, niet van een gebrek daaraan.”

U begon in 1980 als research fellow aan Harvard. Wat was toen uw beeld van Amerika?

„Het beloofde land. Als je de omvang zag van het onderzoek dat daar werd gedaan, het enthousiasme en de sense of urgency – dat is toch wat we in Europa vaak missen. Wat je daar leerde, was in die tijd uniek. Vergeet niet dat de Nederlandse wetenschap toen nog een beetje verkeerde in de fase van wederopbouw, die heeft veel langer geduurd dan mensen denken. In de VS werd vanaf de jaren vijftig al enorm veel geïnvesteerd in onderzoek. De hele stemming daar was enorm stimulerend.”

Wanneer is dat veranderd?

„Ik merkte er in de jaren negentig nog niet veel van, toen ik hoogleraar werd. Je had wel de science wars, maar die speelden zich vooral af op terreinen die ver weg lagen van medische wetenschap, het ging om feminisme en sociale disciplines. Het leidde ook niet tot politieke ophef. Maar toen kwam 11 september, daarna de bankencrisis en toen de pandemie. Tel daarbij op dat de verschillen tussen rijk en arm in de VS de afgelopen decennia zacht uitgedrukt niet kleiner zijn geworden. Het resultaat is dat een flink deel van de bevolking het vertrouwen in de wetenschap en de universiteiten heeft verloren. De houding ten opzichte van kennis is ingrijpend veranderd. Je hoort wel de term conspirituality voor wat een aanzienlijk deel van de Amerikanen gelooft, een samentrekking van conspiracy, complotdenken, en een newageachtige spiritualiteit.”

Is deëscalatie nog mogelijk? Het conflict met Harvard is voor Trump een prestigekwestie geworden. Tegelijk lees je dat de explosieve e-mail met eisen aan Harvard waar het conflict mee escaleerde per vergissing is verstuurd. Het was nog niet de bedoeling dat die uitging.

„Het zal ervan afhangen hoe de rechtszaken lopen, met name de grote over het intrekken van die twee miljard aan federaal geld. Het zal niet zo makkelijk zijn om daarin te deëscaleren. Onze advocaten verwachten dat de zaak tot het Hooggerechtshof zal worden uitgevochten, en dan ben je al snel een jaar verder. Voor de internationale studenten die Trump wil weren geldt hetzelfde. Mogelijk beseft de regering dat ze daarin zijn doorgeschoten. Wij hebben de indruk dat ze die studenten nu en masse willen weren om niet het verwijt te krijgen dat ze het enkel op Harvard hebben gemunt. Misschien zit daar nog wat ruimte. Over die beruchte brief: ik weet niet of ze uiteindelijk iets heel anders hadden gestuurd. Ik denk het niet.”

Overweegt u terug te keren naar Nederland?

„Nee, zeker niet nu het er zo om spant. Ik had net als sommige Europese collega’s wel een moment van shock toen ik zag hoe Zelensky werd behandeld in het Witte Huis. Misschien moeten we nu echt terug naar huis. Maar nee, we moeten dit volhouden. Of we winnen, is vers twee. Wat dat betreft vind ik de plannen van Europese landen om Amerikaanse wetenschappers uit te nodigen te vertrekken, wat weinig loyaal. Zeker als er in die landen tegelijk wordt bezuinigd op onderzoek.”

Wat zouden Nederlandse universiteiten of de Nederlandse overheid kunnen doen om Harvard te steunen?

„Nummer één: niet de banden met Amerikaanse onderzoekers of instellingen doorsnijden. Blijven komen, blijven samenwerken. Dat is het allerbelangrijkste.”

---

Tim van Opijnen, bioloog

Is dit gesprek wel zo’n goed idee, vraagt hij zich af

Zijn beurzen zijn – voorlopig – nog niet aangetast, vertelt systeembioloog Tim van Opijnen. Hij is hoofdonderzoeker aan het door hem opgerichte Van Opijnen lab voor infectieziekten in Boston, waar hij aan projecten werkt met een team van twaalf man. Als hoogleraar is hij verbonden aan het kinderziekenhuis van die stad en aan Harvard Medical School.

Waarom hij vooralsnog is ontzien: hij heeft geen idee. „Misschien komt het omdat het er niet goed uitziet als je onderzoek naar kinderziektes stopzet.” Maar „de beurzen van mijn Harvard-collega’s aan de overkant van de straat, met wie ik samenwerk, die zijn allemaal afgekapt.”

Het tekent de immense onzekerheid waarmee Amerikaanse wetenschappers op vitale onderzoeksgebieden nu kampen. „Niemand weet waar hij aan toe is”, zegt Van Opijnen (1975) vanuit Vermont, waar hij schrijft aan een nieuwe beursaanvraag. „Voor ons is het ook volstrekt onduidelijk is. Er is ook totaal geen communicatie.”

Normaal spreekt hij geregeld met de ambtenaren die toezien op de projecten die de federale overheid financiert. „Ik rapporteer hoe het onderzoek gaat, wat we aan het doen zijn. Maar zij weten nu ook niet hoe het verder moet. Ik heb voor het laatst in februari met mijn toezichthouder overlegd, daarna bleef het stil. Misschien mag zij geen contact meer hebben. Ook dat weten we niet.”

Een klein aandeel van zijn lab in een grotere beurs sneuvelde al wel. Van Opijnens team nam deel aan een reusachtig medisch project in opdracht van de regering-Biden, dat door operatie DOGE is stopgezet. „Dat ging om onderzoek naar een snellere diagnostiek van infectieziektes, wat op allerlei terreinen van groot belang kan zijn. We waren er al een paar jaar mee bezig, die investering is tenietgedaan. Elon Musk zag er blijkbaar de zin niet van in.”

In heel Amerika, zegt Van Opijnen, is bijna geen lab meer dat nog mensen aanneemt. „Iedereen zit te wachten op wat er nou eigenlijk gaat gebeuren. Niemand is veilig, Ik heb er slapeloze nachten van. Ik kijk er niet naar uit dat ik mensen moet gaan ontslaan omdat het ineens over is.” Al is er op een werkdag niet veel van te merken, zegt hij. „We zijn keihard bezig met onderzoek om het afweersysteem van kinderen te versterken. Er blijft gewoon te weinig tijd over om het vaak over Trump te hebben.”

Dat het zó erg zou worden had ook hij niet verwacht, zelfs niet toen na Trumps aantreden al snel duidelijk werd dat vaccinonderzoek uit de gratie was. „Het ziet er naar uit dat de hele verdere ontwikkeling van mRNA-vaccins, wat echt een enorme doorbraak is geweest met heel veel belofte voor de toekomst, nu wordt afgebroken. Innovatie, de motor van de Amerikaanse wetenschap en economie, wordt de nek omgedraaid.”

Terug naar Nederland dan maar, na bijna twintig jaar? „Het is echt een heel lastige keus. Ik voer gesprekken met andere universiteiten. Aan de andere kant, je wilt niet weglopen. Dit is thuis, ook voor mijn vrouw. Amerika heeft me ook zoveel positiefs gebracht, het enthousiasme, de kans om in de wetenschappelijke wereldtop te werken, en de vrijheid”

Veel mensen denken dat het misschien beter is om maar gewoon stil te blijven en af te wachten

En: hij is verantwoordelijk voor zijn mensen. „De meeste mensen in mijn lab komen uit het buitenland. Een aantal uit Zuid-Amerika, anderen uit China, Noord-Afrika en Europa. Ze zijn nu allemaal heel ongerust. Ik heb een of twee mensen die actief zijn met opinies op internet aangeraden om dat wat minder te doen, VPN te gebruiken of een andere gebruikersnaam te nemen. Dat is natuurlijk ook het doel van al die ingrepen: mensen bang maken. Monddood. Maar je weet nooit wanneer het meer wordt dan bangmakerij.”

Ergens, zegt hij, blijft er de voorzichtige hoop dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen, door de stijl van de president. „Kijk wat er is gebeurd met de importheffingen. Eerst hoog van de toren blazen en dan terugkrabbelen als er onvoorziene gevolgen blijken te zijn. Dat laat zien dat deze mensen de consequenties van wat ze doen zelf niet overzien. Nu blijkt dat de aanval op Harvard en wetenschap een reverse braindrain veroorzaakt, heb ik via-via uit kringen van de overheid te horen gekregen dat dit nu ook weer niet de bedoeling is. En dus houden we de naïeve hoop dat het misschien toch goed zal komen.”

Dat betekent ook, zegt hij, dat dit gesprek mogelijk niet zo’n goed idee is. „Veel mensen denken dat het misschien beter is om maar gewoon stil te blijven en af te wachten. Keep your head down. Toen Trump de visa van buitenlandse studenten van Harvard zei te zullen intrekken – en ze dus illegaal te maken – heb ik berichten gestuurd naar collega’s door het hele land om te waarschuwen dat het niet alleen om Harvard ging, maar dat we allemaal bedreigd worden. Ik stelde voor dat we moesten overleggen. Iedereen erkende het gevaar, maar niemand wilde.”

Maar, zegt hij, „zonder solidariteit kun je geen blok vormen. Dan verlies je hoe dan ook.”

Delen

Mail de redactie