Zoals dat gaat met verstandshuwelijken: als beide partijen elkaar niet meer nodig denken te hebben, komt de klad erin. Dat gold zeker ook voor de verhouding tussen de door Fethullah Gülen geleide Gülenbeweging en de AK-partij van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan.
Na de mislukte coup in de zomer van 2016, waarvoor de Gülenbeweging verantwoordelijk wordt gehouden, werd Fethullah Gülen staatsvijand nummer één in Turkije, aangezwengeld door een haatcampagne vanuit regeringskringen. En dat terwijl zijn beweging in de jaren daarvoor samen met de AK-partij een cruciale rol had gespeeld bij het terugdringen van de macht van seculiere krachten in het Turkse staatsapparaat.
Fethullah Gülen overleed zondagavond, in een ziekenhuis in de Verenigde Staten. Zijn doodsoorzaak is onbekend.
Imam
Gülens wieg stond in een klein dorpje in de noordoostelijke provincie Erzurum in 1941. Daar groeide hij op in een religieus gezin: zijn vader was imam en zijn moeder onderwees de Koran in het dorp. Al in zijn vroege jeugd raakte hij geïnspireerd door de soefistische geestelijke Said Nursi. In zijn tienerjaren trad hij in de voetsporen van zijn vader en ging hij voor in de moskee. In de jaren zestig werd hij als imam uitgezonden naar Izmir, van waaruit hij het land in trok om zijn boodschap van een moderne, op dialoog gerichte islam te delen, eerst in theehuizen en later aan universiteiten en in grote moskeeën.
Na de staatsgreep van 1971, waarin het leger seculiere hervormingen eiste, werd Gülen gearresteerd en zat hij zeven maanden vast vanwege het illegaal leiden van een religieuze gemeenschap. De Turkse republiek kent een lange geschiedenis van repressie van religieuze uitingen door de seculiere machthebbers waar zowel Gülen mee te maken kreeg als zijn toekomstige vijand Erdogan, die eind jaren negentig tien maanden vastzat voor het citeren van een religieus gedicht.
Na zijn vrijlating presenteerde Gülen zich als ‘acceptabele’ religieuze kracht. Deels omdat hij vooral op de achtergrond van de politiek opereerde, maar ook vanwege de inhoud van zijn opvattingen. Waren veel islamitische politieke bewegingen uitgesproken anti-westers en anti-kapitalistisch; Gülen profileerde zich juist als pro-westers, pro-seculier en pro-Israël. Dit was niet louter opportunistisch, want, geïnspireerd door de soefistische Nursi, predikte hij een samengaan tussen het seculiere en religieuze leven.
Gülen zei eens op de Turkse televisie dat „de republikeinse orde en secularisme, mits perfect uitgevoerd, een geschenk van God zijn”. De Gülenbeweging verwierf vanaf de jaren tachtig steeds meer invloed in allerlei takken van het maatschappelijke leven. Naast onderwijsinstellingen, waarvan de studenten prominente posities in het staatsapparaat gingen innemen, beschikte het over een eigen economische poot, met een bank en een ondernemersvereniging en grote invloed in de media.
Pro-seculier en pro-Israël
Op de voorgrond treden deed Gülen nauwelijks. De buitenwereld kende hem vooral van emotionele voordrachten, waarin hij soms in huilen uitbarstte. Gülen hield die voordrachten vanuit zijn residentie in Pennsylvania in de VS, waar hij sinds 1999 verbleef. Destijds hing hem in Turkije weer een gerechtelijke vervolging boven het hoofd hing, omdat hij de seculiere orde toch zou hebben willen aantasten.
Toen de AK-partij in 2002 na opeenvolgende economische crises aan de macht kwam, luidde dat een nieuwe fase in voor de Gülenbeweging. De beweging beschikte over grote aantallen goed opgeleide mensen, die onder meer in het politieapparaat en in de rechterlijke macht werkzaam waren. Samen drongen ze de macht van de gemeenschappelijke seculiere vijand, vooral vertegenwoordigd in het Turkse leger en de rechterlijke macht, terug. In grote rechtszaken werden met gefabriceerd bewijsmateriaal onder meer hoge generaals, prominente academici en journalisten veroordeeld.
Al ver voor de mislukte coup in 2016 waren er barsten ontstaan in het verstandshuwelijk tussen Gülen en Erdogan en de AKP. Twistpunten waren onder meer het sturen van de door Israël beschoten hulpboot Mavi Marmara naar de Gazastrook, en vredesonderhandelingen met de PKK, twee initiatieven van de Turkse regering waar Gülen op tegen was. Gülen was zich meer dan tevoren met de actieve politiek gaan bemoeien en dat zinde Erdogan niet. Hij sloot onder meer scholen van de beweging en ging later ook achter andere instituties aan.
Voor het grote publiek kwam de broedertwist naar buiten toen eind 2013 opnames van telefoongesprekken uit regeringskringen gepubliceerd werden, waaruit grootschalige corruptie in regeringskringen bleek. Zo had de directeur van de staatsbank miljoenenbedragen aan contant geld in schoenendozen verstopt. Erdogan, destijds premier, vertelde op een van de tapes aan zijn gezin hoe zij hun bezittingen in veiligheid moet brengen. Algemeen wordt aangenomen die tapes door de Gülenbeweging naar buiten waren gebracht.
Ontslagen en vervolgd
Daarna kwam het niet meer goed. Na de mislukte coup in 2016, waarbij bijna driehonderd mensen om het leven kwamen toen de straten van Ankara en Istanbul inrolden, zwoer Erdogan wraak. Hij hield Gülen verantwoordelijk, en in de maanden erna werden aanhangers van Gülen in groten getale per decreet ontslagen, vervolgd en tot sociale paria’s gemaakt. Een bankrekening bij de verkeerde bank of een opleiding bij de verkeerde school waren voldoende. Andere oppositionele groepen werden als bijvangst meegenomen in de ‘zuiveringen’.
Na de mislukte coup van 2016 vluchtten Gülens volgelingen massaal uit Turkije naar het buitenland, waar ze veelal werden opgevangen door gülenisten die al eerder de grens over waren gegaan om aan het wereldwijde netwerk van de organisatie te werken. De invloed van de beweging is tanende, maar nog altijd zijn in de VS en Europa, maar ook in Azië en Afrika aan de beweging gelieerde organisatie actief.
Zelf heeft hij altijd ontkend dat hij iets met de couppoging in 2016 te maken had. Het is onduidelijk hoe de opvolging van het wereldwijde netwerk van Gülen eruit ziet.
