Een snelle uitweg uit de stikstofcrisis is er niet

1
Hoe staat de natuur ervoor?

Niet goed, zoals bekend. Stikstof (N₂) zelf zit overal in de lucht en is niet schadelijk. Maar stikstofverbindingen zijn dat wel, zoals ammoniak uit bijvoorbeeld mest (stikstof en waterstof, NH₃), en stikstofoxiden (stikstof en zuurstof, NOx) uit de uitstoot van verkeer en industrie.

Te veel stikstof in de natuur leidt tot een daling van de variatie aan soorten, de biodiversiteit. Dat maakt een natuurgebied minder stabiel en kwetsbaar voor bijvoorbeeld plagen of verdroging. „Met eigen ogen is te zien dat soorten die goed gedijen bij veel stikstof, zoals brandnetels en bramen, de gebiedseigen soorten hebben weggeconcurreerd”, schrijft de Ecologische Autoriteit, die natuurrapportages van provincies beoordeelt en toetst.

Nederland telt in totaal 162 Natura 2000-gebieden, die beschermd worden door de Europese Vogelrichtlijn 1979) en Habitatrichtlijn (1992). In 131 van die gebieden is de natuur gevoelig voor stikstof, en in zo’n 70 procent van die gebieden slaat te veel stikstof neer. Die gebieden zitten boven de zogenoemde kritische depositiewaarde (KDW), de hoeveelheid stikstof die een natuurgebied kan verdragen zonder te verslechteren.

2
Is stikstof de belangrijkste oorzaak van natuurschade?

Ja, samen met verdroging, volgens landelijk onderzoek uit 2019 naar de Natura-2000-gebieden. EU-lidstaten moeten elke zes jaar zo’n rapportage over de natuur uitvoeren, de volgende verschijnt later dit jaar.

De natuur en biodiversiteit zijn in de vorige eeuw sterk achteruit gegaan. Door verstedelijking, intensivering van de landbouw en milieuvervuiling, zo staat in die laatste rapportage. De huidige „drukfactoren” zijn „stikstofdepositie en onttrekking van grondwater”.

Maar de schade gaat verder dan de natuur. Door overmatig gebruik van mest op akkers spoelt stikstof (in de vorm van nitraat) naar sloten, meren en rivieren en naar het grondwater. Het grondwater kan zo onbruikbaar worden als drinkwater. Ook stimuleert het algengroei, waardoor zwemwateren soms gesloten moeten worden.

Stikstofverbindingen zijn ook schadelijk voor de gezondheid van mensen. In de lucht draagt stikstof bij aan de vorming van fijnstof, wat schadelijk is voor longen, hart en bloedvaten.

3
Is de stikstofuitstoot niet al enorm gedaald?

Jawel, maar nog niet genoeg. Sinds 1990 is de uitstoot van ammoniak met 65 procent gedaald, volgens cijfers van het RIVM. Vooral omdat mest niet meer wordt uitgesproeid over het akkerland, maar in smalle sleufjes in de bodem wordt aangebracht. Andere redenen zijn minder eiwitrijk veevoer en betere luchtzuivering in stallen. De afname van de uitstoot is de laatste tien jaar wel min of meer gestagneerd.

Ook de uitstoot van stikstofoxiden is gedaald, met 74 procent sinds 1990. Vooral doordat Brussel met regelmaat nieuwe, strengere eisen stelt aan de uitstoot van het verkeer. Ook bij de industrie (zuinigere processen die minder fossiele brandstof verbruiken) en bij huishoudens (betere woningisolatie) is de uitstoot van stikstofoxiden afgenomen. Deze afname gaat gestaag door.

Toch is de stikstofuitstoot nog altijd zo hoog, dat het leidt tot natuur- en gezondheidsschade. Vooral in en rond de Veluwe, met veel intensieve veehouderij, overschrijdt de neerslag van stikstof de kritische grens voor natuurverslechtering.

4
Wat moet er gebeuren om de stikstofdoelen te halen?

In 2021 hebben politiek en bestuur drie harde doelen vastgelegd in de Wet stikstofreductie en natuurverbetering, gebaseerd op Europese richtlijnen. Dit jaar, in 2025, moet zeker 40 procent van de stikstofgevoelige Natura2000-gebieden onder de kritische depositiewaarde zijn gebracht. In 2030 moet dat de helft zijn, en 74 procent in 2035.

Tot nu toe ligt Nederland niet op koers om de wettelijke doelen te halen. In 2023, het jaar van de meest recente RIVM-cijfers, voldeed zo’n 30 procent van de stikstofgevoelige natuur aan de norm.

Het eerste doel van 2025 is dan ook onhaalbaar, oordeelde de rechtbank in Den Haag vorige maand in een bodemprocedure van Greenpeace. Maar het volgende stikstofdoel, dat van 2030, moet van de rechtbank wél gehaald worden. Dat is een flinke opgave, en met het lopende beleid komen we er niet, beraamde het RIVM vorig jaar.

Wel is er sindsdien één belangrijke ontwikkeling: de uitzondering voor Nederlandse boeren om meer dierlijke mest te mogen uitrijden, wordt tot 2026 afgebouwd. Met name hierdoor zou de stikstofuitstoot van de landbouw in 2030 zo’n 20 procent lager kunnen zijn, denkt het Planbureau voor de Leefomgeving.

Lees ook

Een uitweg uit de mesthoop: vier vragen over het complexe samenspel van poep, plas en gewas

Dat is nog niet genoeg: de totale uitstoot zou met zo’n 30 tot 40 procent moeten dalen. En het rechtse kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB probeert juist om opnieuw een nieuwe uitzondering op de Europese mestregels te krijgen – al lijkt die poging niet erg kansrijk. Los hiervan is een keerzijde dat boeren meer kunstmest gaan gebruiken, wat ook schadelijk is voor het milieu.

Ook andere sectoren, zoals verkeer en industrie, lukt het nog niet om hun uitstoot voldoende terug te brengen. Al stoten die sectoren in verhouding minder uit: ongeveer de helft van de stikstofbelasting van de natuur komt van de landbouw, 10 procent van verkeer en zo’n 2 procent van industrie. Zo’n 30 procent komt uit het buitenland.

Leden van Greenpeace protesteerden in januari voor de rechtbank in Den Haag. De rechter deed daar uitspraak in de bodemprocedure van Greenpeace Nederland tegen de Staat.

5
Wat gebeurt er als Nederland de stikstofdoelen niet haalt?

Als eind 2030 de stikstofneerslag in meer dan de helft van de kwetsbare natuur nog steeds te hoog is, moet de overheid een eenmalige dwangsom van 10 miljoen euro aan Greenpeace betalen, heeft de rechtbank in Den Haag in januari bepaald.

Dat kan de overheid natuurlijk gemakkelijk betalen, maar Nederland loopt ook het risico op een ‘inbreukprocedure’ vanuit Brussel. Als de Europese Commissie vindt dat Nederland zijn verplichtingen niet nakomt, kan dat leiden tot een veroordeling door het Europees Hof, ook met boetes en dwangsommen.

Een direct probleem is al jaren dat er beperkte stikstofruimte is om nieuwe natuurvergunningen voor boeren, bedrijven en bouwprojecten af te geven. Nederland zit ‘op slot’, wordt vaak gezegd, al staat de economie natuurlijk niet stil.

Daarbij heeft de Raad van State in december een verstrekkende uitspraak gedaan. Het wegstrepen van meer en minder stikstofuitstoot binnen een bestaande vergunning mag niet meer; bijvoorbeeld boeren die meer koeien hebben genomen, omdat ze door ‘luchtwassers’ minder stikstof zijn gaan uitstoten.

Deze uitspraak ging direct in en geldt met terugwerkende kracht tot 2020, waarbij de overheid pas vanaf 2030 moet handhaven. Maar het betekent de facto dat veel bedrijven en projecten ineens een natuurvergunning nodig hebben – waar niet genoeg stikstofruimte voor is.

Veel woningen zijn de afgelopen jaren gebouwd met dit wegstrepen van stikstof; nieuwe projecten kunnen vertraging oplopen of niet doorgaan. Het bemoeilijkt een oplossing voor de ‘PAS-melders’, honderden boeren die door falend stikstofbeleid al sinds 2019 zonder natuurvergunning zitten. Het is ook een probleem voor locaties van defensie, de aanleg van duurzame energie, het investeringsklimaat in Nederland.

6
Wat heeft het kabinetsbeleid tot nu toe gekost en opgeleverd?

De belangrijkste stikstofmaatregelen van de afgelopen jaren zijn twee grote, vrijwillige opkoopprogramma’s voor boeren, met een budget van ongeveer 3 miljard euro. De hoop van voormalig stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) was vooral gericht op het uitkopen van grote uitstoters (‘piekbelasters’) .

Op het eerste gezicht lijkt die opkoopregeling een succes: in totaal schreven 921 boeren zich in. Daarvan zijn tot nu toe 799 aanvragen toegekend, en hebben 519 boeren daadwerkelijk een overeenkomst.

Maar de opbrengst valt tegen. Van der Wal hoopte op een reductie van 100 ‘mol’ stikstof per hectare per jaar. Ter vergelijking: de gemiddelde overschrijding van stikstofgevoelige natuur is ongeveer 500 mol per hectare per jaar. De piekbelastersaanpak zou dus ongeveer een vijfde van het probleem moeten oplossen.

Lees ook

Van hexagoon tot piekbelaster, zo rekent de overheid aan stikstof

Femke Wiersma (minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, BBB) schreef in oktober aan de Tweede Kamer dat de regeling veel minder oplevert: als alle boeren meedoen, reduceert dat de stikstofbelasting met ongeveer 32 mol per hectare per jaar.

Een andere opkoopregeling voor kleinere boeren trok 666 geïnteresseerden, waarvan 587 aanvragen zijn toegekend. Maar ook hier is de stikstofreductie beperkt.

7
Wat zijn de stikstofplannen van het huidige kabinet?

De Tweede Kamer heeft deze donderdag weer een lang debat over stikstof, maar begin april wordt waarschijnlijk pas meer duidelijk. Dan zou de ministeriële commissie van het kabinet komen met een nieuwe stikstofaanpak. Die commissie is ingesteld na de uitspraak van de Raad van State van december.

Een oplossing die landbouwminister Wiersma vorige week in De Telegraaf lanceerde, lijkt niet op korte termijn een verschil te maken. Het kabinet wil de zogenoemde rekenkundige ondergrens verhogen, de waarde waaronder stikstofneerslag niet langer wordt geacht de natuur te schaden. Nu ligt die grens heel laag, op 0,005 ‘mol’ stikstof per hectare per jaar. Het kabinet wil deze grens optrekken naar 1 mol.

Het verhogen van die ondergrens zou een oplossing kunnen zijn voor de woningbouw, en voor de PAS-melders, zei Wiersma (PAS-melders zijn boeren die aanvankelijk een vrijstelling kregen). Maar eerst moet dat voorstel voor advies naar de Raad van State, voordat het ingevoerd kan worden. Daarna wil het kabinet het via de bestuursrechter juridisch laten toetsen, zodat er ondersteunende jurisprudentie ligt. Het duurt al snel anderhalf jaar voordat er een uitspraak is, zei Wiersma deze week in de Eerste Kamer.

Tot nu toe heeft Wiersma alleen in grote lijnen geschetst wat haar aanpak gaat zijn. Het kabinet wil het stikstofbeleid verleggen van neerslag naar uitstoot, die beter te meten en te handhaven is. In plaats van landelijke uitstootnormen moeten er specifieke normen voor schadelijke stoffen per bedrijf komen: ‘doelsturing’ of ‘de boer aan het roer’ wordt dat genoemd. Maar deze omslag is complex, moet nog uitgewerkt worden en kan nog jaren duren.

Het kabinet denkt verder aan een nieuwe, brede, vrijwillige opkoopregeling voor boeren. Hiervoor zou 1,25 tot 2,5 miljard euro beschikbaar moeten komen. Evenveel geld wil het kabinet steken in de ontwikkeling van doelsturing plus innovatie. Intern is de coalitie verdeeld: met name BBB en PVV geloven in technische oplossingen, NSC en VVD daarentegen zien krimp van de veestapel als onontkoombaar.

Een Kamermeerderheid, met coalitiepartijen NSC en VVD, wil uiteindelijk toe naar grondgebonden landbouw in balans met de natuur. Hierbij is er een gesloten kringloop: op hun eigen land, of in de buurt, kunnen boeren hun eigen veevoer telen en hun eigen mest uitrijden. Als het kabinet hier geen werk van maakt, komt de Kamer waarschijnlijk met een eigen voorstel.

8
Lost het veranderen van de wet het stikstofprobleem op?

BBB-leider Caroline van der Plas had een simpele oplossing op de dag van de Greenpeace-uitspraak: aanpassing van de wettelijke stikstofnormen. Dat is niet nieuw. In het hoofdlijnenakkoord pleitte de coalitie hier al voor. Ook LTO, de grootse organisatie van boeren en tuinders, lanceerde deze week een plan voor juridische versoepelingen.

De wet gaat nu uit van hoeveel stikstof in de natuur terechtkomt, en in hoeverre de kritische depositiewaarde zo wordt overschreden. Het kabinet wil onder meer deze wetenschappelijke norm schrappen, en zich, zoals eerder genoemd, richten op stikstofuitstoot in plaats van neerslag.

Maar om die norm te kunnen vervangen, moet er eerst een beter alternatief zijn, dat ook „juridisch houdbaar” is en dus stand houdt in eventuele rechtszaken.

Een Kamermeerderheid zou ook de stikstofdoelen voor de komende jaren kunnen afzwakken. Maar dan moet er eerst een meerderheid zijn, en het is de vraag of dat veel meer ruimte geeft, en houdbaar is. De Nederlandse stikstofwet is gebaseerd op Europese richtlijnen, en die verbieden verslechtering van Natura 2000-gebieden. En als de uitstoot niet genoeg daalt, zal kwetsbare natuur niet herstellen en blijft vergunningverlening een probleem.

Lees ook

Stikstofaanpak kabinet onder druk: tientallen piekbelasters tegen uitkoop

Delen





Mail de redactie