Ook chimpansees kunnen in de overgang komen. Lang werd gedacht dat alleen mensen, orka’s en grienden een menopauze krijgen, maar in Oeganda blijkt in het wild dat chimpanseevrouwtjes na hun vruchtbare fase soms nog jaren te leven hebben.
In het Kibale National Park in Oeganda wordt al sinds 1995 een groep van ruim tweehonderd chimpansees geobserveerd. Het is de Ngogo-gemeenschap, genoemd naar het gebied waar ze leven. Dat chimpansees best oud kunnen worden was bekend, maar niet of vrouwtjes net als mensen een post-reproductieve levensfase hebben. Veldwerkers keken daarom behalve naar levensduur en voortplanting naar hormonen van vrouwtjes in verschillende levensfasen en vergeleken die met hormonen van vrouwen voor en na de overgang.
De vruchtbaarheid van de Ngogo-vrouwtjes is niet anders dan bij andere chimpansees. Na hun dertigste neemt de kans om zwanger te worden af tot die ongeveer nul is als ze de vijftig naderen. Maar waar vrouwtjes in andere groepen zelden ouder dan vijftig worden, leven de Ngogo-vrouwtjes gemiddeld nog veertien jaar na hun laatste bevalling. Na hun reproductieve leven hebben ze nog zo’n 20 procent bonustijd. Een enkel vrouwtje werd zelfs 69 jaar.
De menopauze wordt bij mensen terugkijkend vastgesteld, een jaar na de laatste menstruatie. Bij chimpansees in gevangenschap is dit nooit goed onderzocht. En bij deze populatie in het wild was nog moeilijker te zien wanneer ze hun laatste ovulatie hadden gehad.
Wat wél kon, was in de urine hormonen meten die met vruchtbaarheid te maken hebben. Net als bij mensen bleken oestrogenen en progestagenen te dalen. Het niveau van andere stofjes (FSH en LH), die de eisprong beïnvloeden, steeg juist. De onderzoekers moesten het weliswaar doen met relatief kleine aantallen (560 monsters van 66 vrouwtjes), maar wat ze vonden leek zo sterk op de hormoonverandering bij vrouwen, dat ze stellig durven te concluderen dat het einde van de vruchtbare periode van deze chimpansees veroorzaakt wordt door de menopauze.
Grootmoederhypothese
De vraag is alleen: waarom of waardoor? Dat de Ngogo-vrouwtjes zo oud kunnen worden zonder nog nageslacht te leveren, kan een gevolg zijn van de gunstige leefomstandigheden in het natuurpark. Er wordt niet op ze gejaagd, luipaarden zijn er niet meer en er is eten in overvloed.
Een andere mogelijke verklaring die de onderzoekers geven voor een lang leven na de reproductie is evolutionair. Door menselijke invloeden, zoals infectieziekten, sterven chimpansees meestal al voor het einde van hun vruchtbare fase. Maar mogelijk zijn ze wél geëvolueerd om na de menopauze te blijven leven, omdat dit de soort voordeel oplevert.
Hier komt de grootmoederhypothese om de hoek kijken. Die gaat ervan uit dat vrouwen blijven leven na hun vruchtbare tijd, omdat ze voor de kleinkinderen zorgen en zo de overlevingskansen vergroten. Maar bij chimpansees gaat die theorie niet op, omdat vrouwtjes de groep verlaten als ze volwassen worden. En anders dan mensen, leggen oma’s geen grote afstanden af om op de kleinkinderen te passen en steunen ze niet hun zoons – iets wat bonobo’s wel doen. Een complicerende factor is dat de moeders niet weten bij wie hun promiscue zoons allemaal nageslacht hebben.
Een andere uitleg is dat oudere vrouwtjes stoppen zich voort te planten om te voorkomen dat de concurrentie met jonge vrouwtjes te groot wordt en te veel verwanten in de groep (inteelt) oplevert. Dit speelt bij orca’s, waarbij wijze oude vrouwen de jongeren de weg wijzen naar voedselrijke plekken. Orca’s kunnen na de menopauze, rond hun veertigste, nog wel vijftig jaar hun kennis doorgeven.
De twee theorieën hoeven elkaar niet uit te sluiten. En misschien, schrijven de onderzoekers, hebben mensen de menopauze wel samen met chimpansees geërfd van een gemeenschappelijke voorouder, die verder teruggaat dan toen mens en chimp zo’n 6 miljoen jaar geleden evolutionair uit elkaar gingen.
Jorg Massen, die aan de Universiteit Utrecht als gedragsbioloog onder meer chimpansees onderzoekt, vindt de Amerikaanse studie overtuigend en interessant. „Dat chimpansees lang voorbij de reproductiefase leven, wisten we van dierentuinen en een enkel geval in het wild. Maar heeft het evolutionaire betekenis? De combinatie van demografische data en hormonale verandering die deze studie laat zien, lijkt daarop te wijzen.”
Net als de auteurs hoopt Massen dat het onderzoek verder gaat bij bonobo’s. Als deze nauwe verwanten van mens en chimpansee dezelfde verandering doormaken, ondersteunt dat de theorie dat de menopauze voor hen een evolutionair voordeel heeft.
Of chimpansees ook overgangsklachten hebben, net als mensen, meldt de studie niet. Massen: „Het lichaam moet wennen aan hormoonveranderingen. Ik heb geen idee, maar ik zou niet verrast zijn als ook chimpansees opvliegers krijgen.”
